زیست‌فناوری یا بیوتکنولوژی، نخستین بار در سال ۱۹۱۹ از سوی «کارل ارکی» به مفهوم کاربرد دانش های پزشکی و زیستی و اثر مقابل آن در فناوری‌های ساخت بشر به کار برده شد.
به طور کلی هر گونه کنش هوشمندانه بشر در آفرینش، بهبود و عرضه فراورده‌های گوناگون با استفاده از جانداران، به ویژه از طریق دستکاری آنها در سطح مولکولی در حیطه زیست‌فناوری، قرار می‌گیرد.
حدود ۳۰ سال از عمر این فناوری در ایرن می‌گذرد و ایران نیز سرمایه‌گذاری‌هایی را برای تربیت نیروی انسانی و ایجاد چند مرکز تحقیقاتی آغاز کرده‌است. موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی و انستیتو پاستور از موسسات قدیمی ایران هستند که در زمینه تولید سرم و واکسن از زیست‌فناوری استفاده می‌کنند. اما اولین مرکز تخصصی بیوتکنولوژی دو دهه پیش در سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران شکل گرفت.
بعد از آن مرکز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیک و مؤسسات تحقیقاتی دیگر در بخش‌های مختلف به خصوص دانشگاهها فعالتر شدند. در دههٔ ۷۰ گروهی از سوی وزارتخانه‌های علوم، جهاد کشاورزی و بهداشت و درمان به خارج اعزام شدند و با بازگشت این گروه، فعالیت‌های تحقیقاتی رونق گرفت. در سال ۱۳۷۹ گروه بیوتکنولوژی به درخواست متخصصان در وزارت علوم تشکیل شد و برنامهٔ ملی بیوتکنولوژی نتایج فعالیت این گروه‌است. شرکت سیناژن اولین و بزرگترین شرکت خصوصی بیوتکنولوژی در ایران است که از سال ۱۳۷۳ فعالیت خود را آغاز نموده است و تا سال ۱۳۹۲ بیش از ۸ فراورده دارویی نوترکیب را وارد بازار کرده است.
زیست فناوری در ایران بعد از انقلاب و خصوصا در ۱۵ سال اخیر در تجاری سازی محصولات موقعیت های خوبی در سطح منطقه و بین المللی کسب کرده است. زیست فناوری، حوزه ای بود که در ایران بعد از انقلاب اوج گرفت و تحقیقات محققان از آن زمان به بعد آغاز شد در حالیکه محققان خارجی، خیلی زودتر تحقیقات خود را شروع کردند. با وجود اینکه تحقیقات در حوزه زیست فناوری بعد از انقلاب نمایان شد ولی پیشرفت های خوبی در راستای تولید محصول و صادرات آنها در چندین حوزه از جمله داورها و کودهای زیستی پدیدار شده است.
متخصصان این حوزه آینده بیوتکنولوژی را در کشور درخشان می بینند. پیشرفت های این حوزه را می توان در تولید محصولات زیستی در بخش های کشاورزی، دارو، سوخت های زیستی، پروبیوتیک، نهادهای زیستی مشاهده کرد.
سهم تکنولوژی زیستی از بازار
دکتر مصطفی قانعی، رئیس انستیتو پاستور ایران و دبیر ستاد توسعه زیست فناوری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در خصوص تحولات حوزه زیست فناوری در کشور از لحاظ تولید محصول با مقایسه آن با کشورهای دیگر گفت: برای تعیین وضعیت تولیدات زیست فناوری در کشور، چندین شاخص مانند اشتغال کشور به تولیدات زیست فناوری، تامین تولید ناخالص ملی زیست فناوری، سهم بازار صادراتی و… موثر است.
رتبه اول ایران در منطقه برای صادرات داروهای زیست فناوری
رئیس انستیتوپاستور ایران با تاکید بر اینکه با وجود تولید محصولات زیست فناوری در کشور، از لحاظ سهم صادراتی سهم بزرگی نداریم، افزود: بیشترین سهم صادراتی در این حوزه را داروهای زیست فناوری به خود اختصاص داده اند. البته شاید کودهای زیستی هم درصد کمی از این صادرات را داشته باشند. به این ترتیب می توان گفت که ایران در حوزه دارو رتبه خوب و اول را در منطقه دارد.
وی خاطر نشان کرد: همچنین ما در حوزه کشاورزی از لحاظ تولید محصولات زیستی و صادراتی ضعیف هستیم؛ از سوی دیگر دانش فنی سوخت های زیستی را داریم ولی هنوز اقدامی که عملی در این حوزه باشد صورت نگرفته است.
قانعی با اشاره به حوزه پروبیوتیک ها گفت: صنایع و دانش این حوزه در کشور موجود است ولی در کل، استفاده جدی از آن نشده است. همچنین در بحث نهاده های زیستی که باید در حوزه کشاورزی استفاده شود جایگاه خوبی نداریم و یک واردکننده هستیم که باید فکر جدی در این حوزه ها شود.
رتبه جهانی ایران در بازار زیست فناوری
دبیر ستاد توسعه زیست فناوری با اشاره به رتبه ایران در دنیا از لحاظ تولید محصول در حوزه زیست فناوری عنوان کرد: اکنون کشور ما رتبه هفدهم در دنیا را دارد و ۱۶ کشور رتبه های بالاتر از ایران، تنوع محصول و بازار بهتری دارند. پیشرفت این کشورها بیشتر به این دلیل است که زودتر از ایران تحقیقات خود را آغاز کرده اند. شروع تحقیقات روی زیست فناوری در کشور ما، با تاخیر بود.
به گفته وی، ما در زمان جنگ چندان موفقیتی در زیست فناوری نداشتیم و همه دستاوردها بعد از آن نمایان شد؛ عمده دستاوردهای ما در ۱۰ سال اخیر بوده و طبعا وقتی دیر اقدام کنیم، دیرتر به نتیجه مطلوب از نظر تولید محصول و علمی خواهیم رسید.
۳ کشور پیشرو در بیوتکنولوژی
قانعی گفت: کشورهایی همچون آلمان، امریکا و فرانسه در این حوزه پیشتاز بودند، از این رو ثروت بزرگشان، تحقیقات و نتایج تحقیقاتشان به شمار می رود؛ خواه نا خواه، این کشورها یافته های بیشتری هم در این حوزه دارند ولی ما تلاش جدی داریم که از هر جنبه ای در این حوزه به پیشرفت هایی دست یابیم.
زیست فناوری می تواند ۱۰درصد تولید ناخالص داخلی را تأمین کند
به گفته وی، زیست فناوری ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی را تامین می کند، بنابراین می تواند یک اقتصاد بزرگ را در کشور رقم بزند.
وی تاکید داشت: اکنون حدود ۵۰۰ شرکت دانش بنیان فعال در حوزه زیست فناوری وجود دارد و حداقل هر شرکت یک محصول زیستی تولید می کنند که می توان گفت اگر فقط به این شرکتها اکتفا کنیم حداقل پانصد محصول در این حوزه در کشور به تولید می رسد.
وی با اشاره به هدفگذاری صادراتی برای محصولات زیست فناوری گفت: ابتدا قصد داریم کشورهای منطقه و سپس کشورهایی همچون امریکا و اروپا را برای صادرات محصولات زیست فناوری هدف قرار دهیم.
وضعیت زیست فناوری ایران در منطقه
به گزارش مهر، چشم انداز پیشرفت ایران در تکنولوژی زیستی مثبت ارزیابی می شود. بر اساس آمارهای اعلام شده ۲۵ داروی نوترکیب، ۴۰ کیت تشخیصی، ۱۰۵ نوع تجهیزات زیست فناوری، ۱۰ محصول کود بیولوژیکی و ۵ نوع آفت کش با تکنولوژی زیستی به بازار عرضه شده است.
اکنون رتبه چهارم در آسیا را در حوزه زیست فناوری به خود اختصاص داده ایم و تا کسب رتبه سوم آسیا راهی نمانده است.
علیرغم اینکه از سال ۲۰۰۹ تاکنون در حوزه زیست‌فناوری رشد قابل توجهی نداشته‌ایم؛ اما هدف ما کسب ۳ درصد از بازار جهانی است که در حال حاضر تنها یک درصد این بازار در اختیار ایران قرار دارد.
از سوی دیگر اقتصاد زیستی و زیست فناوری می تواند علاوه بر اشتغال فارغ التحصیلان، پیشرفت های علمی، صادراتی، اختصاص جایگاه برتر بین المللی و … را برای ایران بهمراه داشته باشد.
