بررسی موضوع مقالات علمی و آسیب هایی که با آن مواجه است، نشان می دهد که مجموعه ای از عوامل موجب شده اند که روند پژوهش در کشور مسیر استاندارد خود را طی نکند و در این راه با دست اندازهای متعددی مواجه شود.
روندی که می توانست با تعریف درست پژوهش از سوی دانشگاهیان و مسئولان امر، کشور را بهتر به نقطه مطمئنی از علم و دانش برساند، در ایستگاه کمیّت گرایی باقی ماند و کیفیت را فدای، فربه کردن اعداد و ارقام تعداد دانشجو، تعداد مقاله، تعداد پژوهشگر و تعداد دانشگاه و مرکز تحقیقاتی و پایان نامه کرد.
بررسی آسیب های مقالات علمی نشان می دهد که این آسیب ها تنها به دانشجویان و استادان باز نمی گردد و نظام آموزش عالی و تحقیقات کشور، با مجموعه ای از نابسامانی روبرو است.
این در حالی است که تلاش های محققان و دانشجویان در این سال ها کشور را به قله های بالایی در حوزه علم و فناوری رسانده است و بی شک کسب رتبه اول در رشد تولید علم دنیا، بدون این تلاش بدست نیامده است اما آنچه این موفقیت ها را شیرین تر می کند، بهبود فضای آموزش عالی و تحقیقات و کیفی شدن هر چه بیشتر این تولیدات علمی است.
آموزش عالی به سمت رفتارهای صوری رفته است
همانطور که غلامعلی حداد عادل عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی معتقد است آموزش عالی طی دو سه دهه اخیر به سمت رفتارهای صوری و ظاهری رفته و همین امر موجب شده شاهد تقلب و تخلف در مقالات علمی شویم.
حداد عادل می افزاید یکی از علت های بروز تقلب و تخلف در مقالات علمی حرکت آموزش عالی به سمت رفتارهای صوری و ظاهری است چراکه بیشتر به اعداد، ارقام و آمار توجه شده است. این امر موجب شده تا اساتید و دانشجویان به فکر مدارک ظاهری باشند بنابراین سومندی، فعالیت های عمقی و بومی تحت الشعاع قرار می گیرد.
این عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی آسیب دیگر در حوزه علم و مقالات را فقدان تناسب استاد و دانشجو می داند و می گوید: طی سال های گذشته جمعیت دانشجویان تحصیلات تکمیلی در کشور افزایش یافته و اساتید نمی توانند نظارت لازم را بر روند تدوین پایان نامه های دانشجویان داشته باشند.
وی اضافه می کند: دلیل دیگر بروز تخلفات و تقلب علمی عدم برخورد با متخلفان است که باید این موضوع از سوی رسانه ها و از سوی نهادهای حقوقی و اداری بررسی و برخورد شود. در برخورد با متخلفان علمی ضعف و سستی وجود دارد و این پدیده زشت موجب شده تا زحمت خدمتگذاران و استادان کشور نیز تحت الشعاع قرار گیرد.
اما آیا دانشجویان و اساتید به طور کافی آموزش دیده اند و می دانند که اخلاق حرفه ای نشر چه ضروریاتی دارد؟
الزام آموزش اخلاق حرفه ای به دانشجویان تحصیلات تکمیلی
در همین زمینه فرهاد یزدان دوست معاون بین الملل دانشگاه خواجه نصیر می گوید: نظام آموزشی کشور باید مورد بازنگری قرار گیرد تا آموزش های ارائه شده به فعالیت ها و دستاوردهای عملیاتی تبدیل شود. اساتید و دانشجویان باید با مصداق تخلفات علمی آشنا شوند تا در انجام فعالیت های علمی و آکادمیک از بروز این نوع موارد جلوگیری شود.
یزدان دوست با اشاره به لزوم آموزش اخلاق حرفه ای در دانشگاه ها خاطرنشان می کند: برخی از تخلفات علمی به صورت سهوی رخ می دهد که با آموزش اخلاق حرفه ای به دانشجویان و اساتید می توان از بروز چنین مواردی جلوگیری کرد.
معاون بین الملل دانشگاه خواجه نصیر تاکید می کند: همچنین باید بر روی موضوع مالکیت معنوی فعالیت بیشتری در کشور صورت گیرد تا از بروز برخی تخلفات علمی جلوگیری شود.
نکته مورد توجه در آسیب شناسی مقالات علمی این است که مدیران و مسئولان مربوطه هم در وزارتخانه های آموزشی به این نکته رسیده اند که باید از ابتدا سیستم پژوهشی کشور را مورد بازنگری قرار دهند و با آموزش های مستمر دانشگاهیان، زمینه های تقلب، مشکل و تخلف علمی را از بین ببرد.
راهکارهای وزارت علوم برای مقابله با تخلفات پژوهشی
وحید احمدی، معاون پژوهشی وزارت علوم از جمله مسئولانی است که از فعالیت های اجرایی در حوزه مقابله با تخلف و تقلب علمی سخن گفته است. معاون وزیر علوم می گوید: برای جلوگیری از بروز مشکلاتی مانند تقلب و تخلف در امر تولید مقالات علمی، کارگروه اخلاق پژوهشی در وزارت علوم شکل گرفت و پس از آن اقدام به راه اندازی این کارگروه در دانشگاه های کشور کردیم.
برای پیگیری از بروز مشکلاتی مانند تخلف و تقلب علمی در میان جامعه دانشگاهی و پژوهشی کشور اقدام به برگزاری کارگاه های آموزشی کردیم و دانشگاه ها را ملزم به ارائه واحد درسی با عنوان اخلاق علمی کرده ایم به این ترتیب دانشجویان و اساتید مصادیق تخلف و تقلب علمی را شناختند.وی می افزاید: کتابچه ای با عنوان مصادیق تخلف های پژوهشی تدوین شد که در اختیار دانشگاه ها و مراکز پژوهشی گذاشته شد تا دانشجویان، اساتید و پژوهشگران با مصادیق تخلف و تقلب در حوزه پژوهشی و به خصوص تدوین مقالات آشنا شوند.
معاون پژوهشی وزارت علوم خاطرنشان می کند: برای پیگیری از بروز مشکلاتی مانند تخلف و تقلب علمی در میان جامعه دانشگاهی و پژوهشی کشور اقدام به برگزاری کارگاه های آموزشی کردیم و در برخی موارد نیز دانشگاه ها را ملزم به ارائه واحد درسی با عنوان اخلاق علمی کرده ایم. در این روند به دانشجویان و اساتید مصادیق تخلف و تقلب علمی اطلاع رسانی شده است.
احمدی می گوید: وزارت علوم اخیرا شاهد سودا گری در برگزاری کنفرانس های جعلی بوده و برای جلوگیری از این نوع تخلف نیز برنامه ریزی هایی در وزارت علوم صورت گرفته است. طبق اعلام وزرات علوم پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) متولی تایید کنفرانس های علمی است. بر این اساس کنفرانس هایی که از سوی انجمن های علمی و دانشگاه ها برگزار می شود مورد تایید این پایگاه قرار می گیرد. بنابراین سایر کنفرانس ها فاقد اعتبار هستند و به دانشجویان و اساتید توصیه می شود که در این نوع کنفرانس ها شرکت نکنند.
وی با اشاره به بازنگری آیین نامه ارتقا اعضای هیات علمی می گوید: هدف از بازنگری این آیین نامه جلوگیری از توسعه تولید علم بی کیفیت بود. در آیین نامه جدید اعضای هیات علمی دانشگاه ها از طریق انجام پروژه های کاربردی و صنعتی و رفع مشکلات جامعه می توانند امتیازات لازم برای ارتقا را کسب کنند.
معاون پژوهشی وزارت علوم یادآور می شود: در این آیین نامه علم برتر ملاک است و امتیاز ارتقا اعضای هیات علمی تنها از طریق تولید مقالات لحاظ نخواهد شد. در این آیین نامه امتیاز انتشار مقاله در مجلات معتبر بین المللی مانند نیچر افزایش یافته تا از این طریق اعضای هیات علمی اقدام به تولید مقالات با ارزش علمی و پژوهشی بالا شوند.
نظام ارزیابی دقیق راه جلوگیری از بروز تخلفات علمی
اما تنها اقدامات اجرایی برای پیشگیری از تخلفات علمی کافی به نظر نمی رسد. صاحبنظران معتقدند که باید نظام های ارزیابی دقیقی بوجود بیاید که بتوان شرایط علمی ایران را به طور همه جانبه رصد کرد تا از بروز این گونه تخلفات پیشگیری شود.
حسینعلی قبادی رئیس پژوهشگاه علوم انسانی در این باره می گوید: برای جلوگیری از بروز تخلفات و تقلب های علمی در حوزه های مختلف از جمله تولید مقاله باید گفتمان علمی در کشور شکل گیرد چرا که با شکل گیری این گفتمان راه های بروز چنین مشکلاتی نیز از بین خواهد رفت و با ایجاد نظام ارزیابی دقیق می توانیم از بروز احتمالی تخلفات علمی جلوگیری کنیم.
وی می افزاید: ایران درحال جهش علمی است بنابراین برخی تخلفات علمی در این مسیر اجتناب ناپذیر است اما با ایجاد زیرساخت های دقیق علمی می توانیم از بروز این نوع مشکلات جلوگیری کنیم. درحال حاضر دانشگاه های کشور در بسیاری موارد رتبه های بین المللی را کسب می کنند بنابراین نباید در زمینه بروز برخی تخلفات علمی بزرگنمایی شود.
قبادی می گوید: موضوعی مانند تخلف علمی در اصل موضوع بسیار کار قبیح بشمار می رود اما با ایجاد ارزیابی های صحیح می توان از بروز چنین موضوعاتی جلوگیری کرد. سهم تخلفات علمی در مقایسه با تلاش و فعالیت تحقیقاتی اساتید و دانشجویان دانشگاه ها و مراکز پژوهشی بسیار اندک است.
نقش فشارهای آموزش عالی به دانشگاهیان در بروز تخلفات علمی
نوع نظام آموزش عالی کشور نیز موجب مشکلاتی برای دانشگاهیان شده است و صاحبنظران معتقدند فشارهایی که نظام آموزش عالی در کشور به دانشجو، اساتید و سردبیران نشریات علمی وارد می‌کند، باعث افت کیفیت تولید علم در ایران شده است. این نکته ای که رضا رجبعلی بگلو عضو هیأت علمی پژوشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران بر آن تاکید دارد و می گوید: وضعیت تولید علم در ایران از سه منظر اساتید، دانشجو و ناشران نشریات علمی قابل بررسی است.
وی تاکید می کند: از این حیث اجبار آئین‌نامه‌ای که از طرف وزارت علوم برای ارتقای اساتید وجود دارد، باعث فشار مضاعف روی اساتید شده و این مسئله یکی از آسیب‌زاترین موضوعاتی است که در تولید مقالات علمی گریبانگیر اساتید شده است. پژوهش و انتشار مقالات که بخشی از این آئین‌نامه است، با نوسانات بسیار شدیدی در بخش انتشار مواجه است و تغییر امتیازات انتشار مقالات باعث سردرگمی برای اساتید شده است که در نهایت خروجی ناموفقی را به همراه دارد.
عضو هیأت علمی پژوشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با اشاره به مشکلاتی که دانشجویان در تولید مقالات علمی دارند نیز می گوید: در این آئین‌نامه پیوندی که بین اساتید و دانشجویان برای انتشار مقالات وجود دارد، با مشکلاتی همراه است به این دلیل که دانشجو باید حتماً اسم اساتید خود را به عنوان فردی که در تدوین مقاله حضور داشته، درج کند. دانشگاه‌ها، دانشجویان را مجبور می‌کنند که اسامی اساتید راهنما و مشاور را به بالاجبار در مقالات درج کنند اما ممکن است بسیاری از آنها در این فرآیند تأثیرگذار نباشند و این اجبار باعث بروز نارضایتی می‌شود.
رجبعلی بگلو با تأکید بر اینکه اگر معیار چاپ مقالات، تعداد آنها در هر شماره نشریه نباشد و الزامی نباشد که حتماً به ۶ یا ۱۰ مقاله در یک شماره برسد، می گوید: سردبیران نشریات می‌توانند با شرایط بهتر و کیفی‌تری مقالات باکیفیت را منتشر کنند. از سوی دیگر امکانات و شرایط مناسبی برای انتشار مقالات علمی در نشریات وجود ندارد. بسیاری از ناشران به دلیل نبود سامانه نشریات با مشکلات بسیاری مواجه هستند و عدم همکاری دانشگاه‌ها در فرآیند نشر مقالات و امتیازدهی برای رتبه‌بندی، این مشکلات را دوچندان کرده است.
وی با اشاره به اینکه این حلقه‌های مفقوده باعث شده که برون‌داد تولید مقالات علمی در کشور مناسب نباشد، تصریح می کند: نظام آموزشی بسیار به انتشار مقاله به عنوان رشد علمی تأکید دارد، در صورتی که به کیفیت واقعی مقالات خیلی توجه نمی‌شود. اگرچه تلاش شده افزایش کیفیت مقالات از جنبه‌های استنادی صورت گیرد، اما این کافی نیست و درگیری‌هایی که از وزارت علوم به اساتید منتقل می‌شود، کاهش کیفیت مقالات را به همراه داشته است.
مسیری که پژوهش در کشور ما طی می کند نیز همواره با مشکلات بسیاری همراه بوده است. یکی از این مشکلات عدم روند صحیح پژوهش اصیل و همچنین نبود بودجه و منابع مالی مناسب برای پژوهش بوده است. مسیری که پژوهش در کشور ما طی می کند نیز همواره با مشکلات بسیاری همراه بوده است. یکی از این مشکلات عدم روند صحیح پژوهش اصیل و همچنین نبود بودجه و منابع مالی مناسب برای پژوهش بوده است. پول ناچیزی که به دانشجوی دکتری داده می شود و یا بودجه های محدودی که دست اساتید را در پذیرش دانشجوی دکتری و تحقیقات علمی می بندد بخشی از این مشکلات است.
پژوهش اصیل با دست خالی انجام نمی شود
همانطور که دکتر شاهین آخوندزاده قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت معتقد است در ایران مانند همه جای دنیا پژوهش باید از یک مسیر درست بیرون بیاید. مسیر درست نیز پایان نامه ها و مقالات پژوهشی هستند. وقتی یک پایان نامه و یا یک طرح تحقیقاتی ثبت می شود به این معنی است که دانشگاه بر روی محتوا، نشر آن، خروجی، صلاحیت استاد راهنما و دانشجوی آن نظارت دارد.
قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت می گوید: پژوهش باید اصیل باشد و پژوهش اصیل هم به معنی کمیت نیست، بلکه باید کیفیت مدنظر قرار گیرد. ما نیازی به ۱۰۰۰ مقاله بی کیفیت نداریم بلکه یک مقاله خوب هم کافی است. از نظر ما نباید افراد در حوزه آموزش و خدمات را مجبور کنیم مقاله بنویسند زیرا نتیجه اش نوشتن مقاله غیر اصیل خواهد بود.
آخوندزاده با تاکید بر لزوم توجه به بودجه های پژوهشی می افزاید: یادمان باشد که پژوهش اصیل و کیفی نیاز به بودجه دارد. دست خالی نمی شود پژوهش کرد. هزار نفر دانشجوی دکتری می گیرند و نفری ۵ میلیون تومان به آنها برای پژوهش پرداخت می کنند! نتیجه این کار پژوهش غیر اصیل است. با ۵ میلیون نمی توان پایان نامه اصیل و درست انجام داد. بنابراین کمیت را باید محدود کرد.
قائم‌مقام معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت یادآور می شود: سیاستگذاران و دولتمردان هم باید نیم نگاهی به پژوهش داشته باشند. وقتی آزمایشگاه نداشته باشیم و یا پول برای مواد مصرفی آزمایش نداشته باشیم با کدام امکانات می خواهیم تحقیق کیفی انجام دهیم. از این تعداد دانشجوی دکتری و ارشد حتما مقالات و پایان نامه قلابی در می آید پس باید چشم هایمان را باز کنیم زیرا با منابع مالی محدوده خطا در پژوهش زیاد می شود.
وی درباره مقابله با موسساتی که به فروش مقاله و پایان نامه مبادرت می ورزند، افزود: واقعیت این است که شرکت ها و موسساتی در ایران به تولید پایان نامه و مقاله می پردازند، این واقعیت تلخی است که من به عنوان یک معلم دانشگاه از دیدن مناظر پایان نامه فروشی در خیابان انقلاب و برابر دانشگاه تهران خجالت می کشم. اما می دانیم که با جمع کردن ظواهر، تنها پایان نامه فروشی را زیر زمینی می کنیم در حالی که باید در سیاست ها تغییر ایجاد کنیم.
سوء رفتارهای پژوهشی را بشناسیم
صاحبنظران هر کدام از یک منظر به آسیب شناسی مقالات در ایران پرداخته اند اما در این میان معتقدند که ابتدا باید یک بازنگری کلی در مجموعه استانداردهای پژوهشی کشور صورت گیرد تا زمینه فشارها، تخلفات و سوء رفتارهای حوزه پژوهشی از میان برود.
دکتر احسان شمسی گوشکی دبیر کمیته اخلاق در پژوهش پزشکی وزارت بهداشت با تاکید بر همین نکته می گوید که ابتدا باید استاندارد پژوهش را تعریف کنیم زیرا هر انحرافی از آن استاندارد، سوء رفتار پژوهشی محسوب می شود. مساله تنها مقاله نیست بلکه صورت مساله پژوهش است. در واقع مقاله سندی است که در آن نتیجه پژوهش منتشر می شود و انتشار آن هم روال استاندارد خودش را دارد.
وی می افزاید: بنابراین درست است که سوء رفتارهای پژوهشی می تواند در مرحله ای که پژوهش تبدیل به مقاله می شود رخ دهد اما واقعیت این است که ریشه این مساله را باید در جای دیگری جستجو کرد. مساله تخلف پژوهشی در نوشتن مقالات بدون در نظر گرفتن سایر ابعاد تخلفات پژوهشی تنها توجه به نوک یک کوه یخ است. پژوهش باید برای پاسخ دادن به سئوالات و تربیت پژوهشگر انجام شود نه چیز دیگری. بنابراین مشکل اصلی پژوهش در کشور ما این است که اغلب پژوهش ها مساله محور نیست.
وی با اشاره به اینکه که عدم تعریف درست از دانشجوی دکتری در کشور مشکل ساز شده است، می گوید: تعریف دانشجوی دکتری مساله مهمی است. در تمام دنیا دانشجوی دکتری بودن یک شغل تمام وقت محسوب می شود زیرا دوره دکتری مساله محور است و باید پول مناسبی برای پژوهش و گرفتن دانشجوی دکتری وجود داشته باشد اما در کشور ما اینطور نیست و همین موجب می شود دانشجویان دکتری در ایران یا تمام وقت نباشند یا اگر تمام وقت باشند تمرکز نداشته باشند.
شمسی گوشکی با اشاره به لزوم توجه به جایگاه ویژه کمیته های اخلاق در پژوهش گفت: لازم است پروپوزال های تحقیقاتی اول در یک کمیته علمی بررسی شوند. خیلی وقت ها به دلیل تعارف و مصلحت اندیشی و اینکه اگر ایراد بگیریم ممکن است باعث ناراحتی و دلخوری افراد شود، این کار به درستی صورت نمی گیرد. این فرهنگ باید تغییر کرد و باید بدانیم که در مقام داوری اسناد علمی، چه مقاله و چه پروپوزال تحقیق و پایان نامه باید کاملا بی طرفانه و با در نظر گرفتن استانداردهای علمی عمل کنیم.
مفهوم رشد علمی تنها رشد تعداد مقالات نیست بلکه باید ملاک های خودمان را مبنی بر رشد علمی بازبینی کنیم. رشد تعداد مقالات یک رشد کمی است که در جای خود مناسب است. ما در کشور از این مرحله تمرینی عبور کرده ایم و باید وارد فاز توسعه کیفی شویم این متخصص اخلاق پزشکی با تاکید بر این نکته که تعریف ما از تقلب علمی باید بازتعریف شود، می گوید: تقلب علمی فقط کپی کردن یک پاراگراف و یک قسمت از یک مقاله یا یک کتاب در یک مقاله یا نوشته دیگر نیست. استفاده بدون مجوز از ایده یک فرد دیگر، داده سازی در پژوهش، گزارش کار انجام نشده به عنوان کار انجام شده و یا دستکاری داده ها نمونه های تقلب علمی هستند.
شمسی گوشکی با انتقاد از لایحه پیشنهادی وزارت علوم درباره برخورد با تقلب علمی، آن را ناکافی برمی شمارد و می گوید: تمام تاکید این لایحه بر روی موسسات درگیر کار نوشتن پایان نامه و مقاله و برخورد قضایی با افراد است. در حالی که ما معتقدیم لایحه ای که می خواهد با تقلب علمی مقابله کند باید به درون دانشگاه ها نگاه کند نه بیرون دانشگاه ها . ما باید بتوانیم تقاضای موجود برای خرید این پایان نامه ها و مقاله ها را به حداقل رسانده و مدیریت کنیم.
وی می گوید: باید بدانیم که مفهوم رشد علمی تنها رشد تعداد مقالات نیست بلکه باید ملاک های خودمان را مبنی بر رشد علمی بازبینی کنیم. رشد تعداد مقالات یک رشد کمی است که در جای خود مناسب است. پیشترها لازم بود ما مقاله نوشتن را تمرین کنیم اما به نظر می رسد که ما در کشور از این مرحله تمرینی عبور کرده ایم و باید وارد فاز توسعه کیفی شویم . این موضوع باید در نهادهای بالادستی از جمله وزارتخانه ها، شورای عالی انقلاب فرهنگی، معاونت علمی بررسی شود و باردیگر در مورد ملاک های رشد علمی تصمیم بگیرند.
جمع بندی نظرات صاحبنظران در حوزه آسیب شناسی مقالات علمی نشان می دهد که مجموعه ای از توسعه نابجای آموزش عالی کشور، افزایش بی رویه دانشجویان دکتری، تغییرات متعدد آیین نامه ای، افزایش فشار بر روی استادان و دانشجویان برای نوشتن مقاله، عدم رعایت استانداردهای پژوهشی و عدم آموزش اخلاق حرفه ای نشر به دانشگاهیان، بخشی از این مشکلات هستند. مشکلاتی که توجه و عزم هرچه بیشتر مسئولان امر را برای ساماندهی حوزه پژوهش و علم می طلبد.
