وبلاگ ره توشه نوشت؛ شهر اراک با قدمت حدود ۲۰۰ ساله، اولین شهر جدید دوران معاصر محسوب می‌شود، شهری که از سوی یوسف‌خان‌گرجی با بهره‌گیری از اصول معماری ایرانی و تا حدودی اسلامی و طبق آخرین الگوبرداری از نقشه‌های شهرسازی نوین با ساختار شطرنجی طراحی و احداث گردید. میرزا آقا خان کرمانی در وصف شهر اراک می‌گوید: «عروس جهان است ملک اراک / که سرتاسرش مشک‌بیز است خاک».
تصویری از اراک قدیم
شهر اراک که به خاطر موقعیت سوق‌الجیشی ویژه در منطقه عراق عجم، با اهدف دفاعی احداث گردید، تقریباً از همان ابتدا میزبان صنعتگران مختلف از شهرهای گوناگون ایران شد و به تدریج در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی، صنعتی و کشاورزی توسعه یافت و مدتی بعد و قبل از حوزه علمیه قم، حوزه علمیه اراک نیز توسط مرجع تقلید شیعیان جهان، حضرت آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی در این شهر بنا نهاده شد و در مدت ۸ سال حضور ایشان در اراک، به مرکزی برای تربیت علمای بزرگی چون حضرت امام(ره) تبدیل شد.
اما فرآیند توسعه شهری که به شکل نامتوازن در سه مقطع شامل؛ توسعه بطئی و تدریجی ناشی از مهاجرت بعد از ساخت شهر اولیه، توسعه ناشی از مهاجرت و گسترش شهر بعد از احداث کارخانجات در دوران حکومت طاغوت و سرانجام توسعه و گسترش در سال‌های اخیر صورت گرفت، سبب شد تا مساحت شهر اراک اولیه از ۵۱ هکتار در سال ۱۲۷۲ به هفت هزار و ۵۱۷ هکتار و جمعیت آن از ۱۵۰۰۰ نفر به حدود ۶۰۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۳ برسد و این افزایش ناهماهنگ و بی‌برنامه که همچنان ادامه دارد، ترکیب جمعیتی و شکل مستطیلی با ساختار منظم اولیه شهر را به یک بافت شهری ناهمگون و نامنظم تبدیل کرده است.
در واقع فروش و تغییر کابری اراضی کشاورزی اطراف شهر توسط افراد سودجو، اولین گام در مسیر برهم ریختن ساختار و شکل اولیه شهر اراک محسوب می‌شود، اما پس از آن نیز عوامل مختلفی در آشفتگی سیما و نمای شهر اراک تأثیر گذاشته‌اند، این تحولات نه‌تنها منجر به تغییر معکوس بافت جمعیتی از ۷۰ درصد روستایی و ۳۰ درصد شهری شده، بلکه مشکلات متعددی را نیز به شهر تحمیل نموده و باعث شده تا در گذشته نه چندان دور برخی از افراد از این شهر با تعابیری مانند؛ روستاشهر و شهرکوتوله یاد کنند.
همانگونه که اشاره شد، این شهر اگرچه در ابتدا به شکل اصولی و با برنامه ساخته شد، اما بعدها با توسعه نامتوازن و تلفیق معماری سنتی و معماری نه چندان مدرن، چهره‌ای آشفته از شهرسازی را در اراک به نمایش گذاشت، وضعیتی که شایسته و سزاور استان عالِم‌خیز، اقتصادمحور و تأثیرگذار مرکزی که بخش قابل توجهی از تولید ناخالص ملی کشور را بر عهده دارد و ده‌ها عالِم و دانشمند همچون امام خمینی(ره)، ملامهدی نراقی، ملا احمد نراقی، میرزا حسن آشتیانی، پروفسور حسابی، دکتر محمد قریب، شهید مصطفی چمران، شهید محلاتی، سلمان ساوجی و پروین اعتصامی را در دامان خود پرورش داده و به‌خصوص مرکز استان یعنی شهر عالِم‌پرور و پرظرفیتی مانند اراک نیست.
شهری که مبدأ تمرکز و گسترش صنایع قدیم و جدید در کشور است و همانند دیگر شهرهای استان، تربیت علمای بزرگی مانند؛ آیت الله حاج شیخ محمد علی اراکی، کربلایی کاظم ساروقی، میرزا تقی‌خان امیرکبیر، قائم‌مقام فراهانی، علی‌اکبرخان فراهانی، میرزا عیسی فراهانی، آقا ضیاءالدین عراقی، فخرالدین عراقی و سایر مفاخر را بر عهده داشته و در طول دوران دفاع مقدس نیز با تأمین نیرو، تجهیزات و امکانات موردنیاز جنگ و تقدیم بیش از ۲۶۰۰ شهید و هزاران جانباز و آزاده، نقش اساسی در پیروزی رزمندگان و کسب دستاوردهای ملی داشته و هم‌اکنون نیز قادر است که سهم بزرگی از فرآیند تحقق اقتصاد مقاومتی را برعهده بگیرد.
این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که شهر اراک به واسطه ویژگی‌های خاص خود از جمله؛ برخورداری از موقعیت جغرافیایی مناسب و نزدیکی به پایتخت و همجواری با استان‌هایی مانند؛ قم و اصفهان و قرار گرفتن در مسیر جاده ترانزیتی شمال جنوب و نیز دسترسی به راه‌های ارتباطی غرب کشور و همچنین عبور خط آهن سراسری از این شهر و به‌خصوص به واسطه وجود صنایع مادر همچون؛ ماشینسازی، آذرآب، آلومینیوم‌سازی ایران (ایرالکو)، کمباین‌سازی ایران، هپکو، آونگان، واگن پارس، املاح معدنی ایران و شرکت لجور که در نوع خود در ردیف اولین و بزرگترین کارخانجات کشور هستند و صدها کارخانه و کارگاه صنعتی بزرگ و کوچک دیگر که تولید۸۰٪ از تجهیزات انرژی و بخش قابل توجهی از سایر امکانات موردنیاز کشور در بخش صنعت را بر عهده دارند، از تمام شایستگی‌ها و شرایط لازم برای تبدیل شدن به یک شهر کاملاً مدرن و مولد برخوردار است.
از سوی دیگر در سال‌های اخیر، شهر اراک شاهد اجرای حجم انبوهی از پروژه‌های عمرانی توسط شهرداری و سایر دستگاههای ذیربط بوده که اگرچه ممکن است با معایب و نواقصی همراه باشد، اما گام مؤثری در توسعه شهری به‌شمار می‌رود و در صورت توجه و حمایت مسئولین کشوری می‌تواند نقطه عطفی در تاریخ شهر اراک محسوب شود، حمایتی که لزوماً به معنای حمایت مالی ویژه نیست.
همانگونه که اشاره شد، اگرچه شهر اراک به‌عنوان مرکز استان از ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه فراوانی برخوردار است و سهم قابل توجهی در تولید ناخالص ملی کشور دارد، اما در عین‌حال از دیرباز با عقب‌ماندگی‌های متعددی در زمینه توسعه شهری نیز مواجه بوده است، لذا انتظار می‌رفت با قرار گرفتن اراک در ردیف ده کلان‌شهر بزرگ کشور، این شهر بیش از پیش در کانون توجه مسئولین قرار گرفته و از مزایای نسبی این عنوان برخوردار و اجرای طرح‌ها و برنامه‌های فرهنگی و نیز فعالیت‌های مختلف عمرانی در اراک شتاب بیشتری به‌خود بگیرد.
اما چهارمین قطب صنعتی و به نقلی دیگر، پایتخت صنعتی کشور که اینک عنوان هشتمین کلان‌شهر را نیز یدک می‌کشد، به‌رغم نقش ارزشمندی که در عرصه فرهنگی، سیاسی، دفاعی و اقتصادی کشور داشته و دارد، از نظر تسهیلات و ساختار شهری همچنان کوتوله باقی مانده و از ناهنجاری‌های موجود رنج می‌برد.
این مشکلات در بخش‌ها و موضوعات مختلف از جمله؛ مشکلات زیرساختی و عمرانی، مشکلات زیست محیطی، مشکلات صنعتی، مشکلات فرهنگی، مشکلات اقتصادی و بعضاً مشکلات مدیریتی قابل بررسی است.
مشکلات مدیریتی:
در مورد مشکلات مدیریتی عوامل مختلفی در بروز نابسامانی‌های مطرح در مورد اراک نقش داشته است که از موارد ذیل می‌توان به‌عنوان مهمترین آنها نام برد:
- فقدان سند چشم‌انداز جامع و مانع، اولین مشکلی است که تهیه آن مستلزم مشارکت همه دستگاهها و بهره‌بردن از تخصص افراد صاحب‌نظر و حرفه‌ای و البته آشنا با شهر اراک است.
۲- گفته می‌شود که طرح جامع شهر اراک که توسط مهندسان مشاور زیستا تهیه گردیده است، نیز با همین مشکل مواجه است و چون تهیه کننده با شهر اراک آشنایی کافی نداشته و از راه دور و صرفاً بر اساس آمار و اطلاعاتی که در اختیارشان قرار گرفته طرح را تهیه نموده‌اند، لذا از کارایی لازم جهت رفع معضلات ساختاری شهر اراک برخوردار نیست. ضمن این‌که برخی کارشناسان معتقدند که اصولاٌ زمانبر بودن این‌گونه طرح‌ها، عملاً امکان اجرای آنها پس از طی مراحل طولانی تهیه، تأیید و تصویب را ناممکن می‌سازد.
۳- عدم اهتمام دستگاهها به انجام مطالعات کافی برای انجام پروژه‌ها و تهیه طرح‌ها، به‌خصوص در مورد طرح‌ها و پروژه‌های عمرانی برای سرعت بخشیدن به روند تأمین نیازها و رفع مشکلات شهر، نکته دیگری است که در پاره‌ای از موارد پیامدهای نامطلوبی را در پی داشته است.
۴- موازی‌کاری، تداخل‌کاری و نامشخص بودن متولی اصلی برای هماهنگی برخی از امور مانند؛ امور فرهنگی یا امور مربوط به حفاظت از محیط‌زیست، خدمات شهری، ترافیک شهری و فعالیت‌های عمرانی که همواره با معارضان مختلف مواجه است، مشکل دیگری است که همانند بسیاری از دیگر شهرهای کشور، در اراک نیز موضوعیت دارد و نواقص و خلاء‌های قانونی نیز این مشکلات را دوچندان نموده است.
- از انتصاب مدیران غیربومی نیز پیوسته به‌عنوان یکی از مشکلات جدی در شهر اراک نام برده می‌شود، مشکلی که گفته می‌شود اراک را به مرکزی برای آزمون و خطاها و سکویی برای پرتاب مدیرانی تبدیل نموده که چند صباحی در این شهر فعالیت می‌کنند و مدتی بعد سازمان مربوطه را با انبوهی از مشکلات ترک می‌کنند، البته تجربه نشان داده که متأسفانه در بسیاری ازموارد و مقاطع، مدیران بومی به‌کارگیری شده نیز در حد شایسته مورد حمایت مردم و مسئولین قرار نگرفته‌اند.
- در زمینه اشتغالزایی و رفع بیکاری نیز گفته می‌شود، مدیران به بهانه ناکارآمدی و ضعف توانایی‌های پیمانکاران، علاقه چندانی به همکاری با پیمانکاران بومی ندارند و پروژه‌های بزرگ عمرانی در شهر معمولاً به شرکتهای غیربومی سپرده می‌شود، که طبیعتا به تشدید بیکاری در اراک دامن می‌زند.
- محدودیت سقف نیروی‌انسانی کارآمد و کمبود نیروی متخصص و حتی غیرمتخصص و نیز بودجه و امکانات، مهمترین مشکل در برخی ادارات مانند؛ شهرداری، مراکز درمانی و اداره محیط زیست را به خود اختصاص داده است.
- مشکل دیگر این است که؛ علی‌رغم برخورداری اراک از صنایع مختلف و تولید انواع محصولات صنعتی، نه تنها دستگاههای دولتی و پیمانکاران داخلی در نقاط مختلف کشور از این توانمندی‌ها استقبال نمی‌کنند، بلکه بسیاری از کارخانجات و شرکتهای دولتی در اراک نیز به دلایل مختلف از جمله؛ شناخت ناکافی، اطلاعات غلط یا اختلاف سلیقه‌های شخصی و سازمانی، نیازهای خود را از تهران و استان‌های دیگر و حتی سایر کشورها تأمین می‌کنند. در صورتی که خیلی از آنها به راحتی و با کیفیت مناسب و در حد استانداردهای بین‌المللی، در همین شهر قابل ابتیاع است.
مشکلات زیرساختی:
اگرچه کاهش آلودگی هوای اراک در اولویت قرار دارد، اما کمبودها و نواقص زیرساختی در بخش‌ها و موضوعات مختلف، بیشترین مشکلات را برای شهر تک هسته‌ای اراک به ارمغان آورده است و مهاجرپذیری این شهر نیز، مشکلات را مضاعف نموده است، مشکلاتی که باید از حاشیه‌نشینی، تنگنای فضای تردد شهری و مشکلات ترافیکی، مشکلات مربوط به ناوگان حمل و نقل عمومی، کمبود فضای فرهنگی، ورزشی و تفریحی و نیز مشکل مسکن، تمرکز فضای اداری، تجاری و خدماتی و همچنین آشفتگی چهره شهر، به عنوان مهمترین پیامدهای آن نام برد.
- حاشیه نشینی و رشد ساخت و سازهای بی‌رویه و غیرمجاز در مناطق حاشیه‌ای نظیر ولی آباد، صالح آباد، کوی امام علی(ع) و سایر نقاط اطراف اراک، در زمین‌هایی که عمدتاً متعلق به منابع طبیعی، اوقاف و سایر مراکز دولتی است، مردم این مناطق را با مشکلات فراوانی مواجه کرده است، زیرا از یک‌سو تصرف و ساخت‌وساز غیرقانونی و اسکان غیررسمی صورت گرفته و از سوی دیگر همین مسئله سبب شده تا امکان ارائه قانونی خدمات شهری مانند؛ آب و برق و گاز به ساکنین این نقاط از مسئولین ذیربط سلب گردد و دولت در برخی از موضوعات مانند آب، فقط توانسته است با نصب شیر آب عمومی، نیاز آب شرب مردم را تأمین نماید.
به این ترتیب، در واقع غفلت یا ناتوانی دستگاهها در پیشگیری از تصاحب غیرقانونی املاک دولتی و ایجاد بیش از ۱۵ محله حاشیه‌نشین در اطراف شهر، سبب شده تا اراک عملاً امکان خدمت‌رسانی به مردم و همچنین فرصت احداث حداقل۵ منطقه ویژه گردشگری و شهرک ویلایی در بهترین موقعیت جغرافیایی و بهترین شرایط آب و هوایی که می‌توانست به شکل استاندارد احداث و به بهترین منطقه شهر تبدیل شود را از دست بدهد.
از طرف دیگر دولت نیز تا کنون از تخصیص اعتباراتی که برای بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و مناطق حاشیه‌ای اراک وعده داده شده بود، اجتناب نموده و این نیز در حالی است که سایر اعتبارات تخصیصی نیز پاسخگوی نیاز واقعی شهر برای رفع مشکلات این مناطق نیست.
- شبکه قدیمی راه‌های دسترسی و معابر و خیابان‌ها تنگ و باریک داخل اراک، مشکل دیگری است که حتی طرح جامع ترافیک شهر اراک که در سال ۱۳۸۸ در راستای کاهش آلودگی هوای شهر و به‌منظور بهبود عبور و مرور شهری و تسهیل فعالیت ناوگان حمل و نقل درون شهری به تصویب رسید و اجرای آن تا سال ۱۳۹۱ به درازا کشید، هم نتوانست در رفع آن مؤثر واقع شود و شهر اراک همچنان با مشکل گره ترافیکی و کمبود پارکینگ و باریک بودن معابر دست و پنجه نرم می‌کند و به تعریض معابر و ایجاد گذرگاه‌های جدید نیاز دارد، نیازی که تحقق آن مستلزم تخصیص اعتبارات جدید است.
چرا که در حال حاضر بیشتر خیابان های فعلی شهر اراک با همان شکل و شمایلی مورد استفاده قرار می‌گیرند که در گذشته نه چندان دور، برای استفاده جمعیت ۱۱۶ هزار نفر در نظر گرفته شده بود و این مسئله همراه با سایر نواقص ساختاری و تجهیزاتی، امنیت تردد در معابر را نیز کاهش داده است.
- به‌رغم تصویب ده‌ها طرح گردشگری، شهر اراک همچنان از وجود مراکز تفریحی، توریستی و گردشگری در حد معمول و متداول آن بی‌بهره است و این مشکل نه تنها مانع از جذب گردشگر به این شهر شده، بلکه در کنار آلودگی هوا، تأثیرات نامطلوب فراوانی را بر روح روان مردم برجای گذاشته است.
- به خاطر کمبود اعتبارات مالی، مشکل فاضلاب کشتارگاه اراک هنوز حل نشده و شرایط میدان میوه و تربار با حد مطلوب آن فاصله دارد و شهرداری نتوانسته بازار روز مناسب در نقاط مختلف شهر دایر نماید.
- به رغم تمام تلاش‌های شهرداری برای زیباسازی چهره شهر، کالبد ظاهری شهر به ویژه در مناطق مرکزی شهر همچنان دچار آشفتگی است و ناهمگونی و عدم تطبیق ساختار اماکن فرسوده و بعضاً مخروبه و شکل نامنظم تابلوی مراکز تجاری و خدماتی با امکانات جدید، این ناهماهنگی را برجسته نموده و جلوه‌های بصری نامطلوبی را از نمای شهری به تصویر کشیده است.
- کم‌توجهی به حفظ هویت تاریخی و حراست از اماکن قدیمی اراک در کنار ضرورت بازسازی بافت‌های فرسوده، ساختمان‌های مخروبه و معابر و پیاده‌روهای ناهموار، موضوع دیگری است که در گذشته تخریب اماکن نسبتاً تاریخی مانند؛ ساختمان قدیم شهرداری، آمار، ثبت احوال و اسناد، دادگستری، آب‌انبار قدیمی اراک، باغ‌ملی و باغات خیابان شهید رجایی را در پی داشته و نگرانی مردم در مورد نحوه بازسازی و حفظ سایر ابنیه مهم تاریخی به ویژه بازار اراک را سبب شده است.
- کندی روند اجرای پروژه ملی آزادراه اراک – بروجرد – خرم آباد به طول بیش از ۱۳۵ کیلومتر که با هدف تسهیل در حمل نقل و جابجایی کالا و مسافر و همچنین اتصال محورهای اصلی شمال به جنوب کشور و بندرامام خمینی (ره) عملیاتی و در حال اجراست، موضوع دیگری است که اتمام آن نیازمند تأمین اعتبارات مورد نیاز است.
- بلااستفاده ماندن فرودگاه اراک، مشکل محوطه‌سازی و ایجاد شبکه خدمات شهری مسکن مهر و سایر شهرک‌ها، کند بودن روند اجرای پروژه‌های عمرانی درون شهری از جمله پروژه‌های احداث تقاطع‌های غیرهمسطح، نامشخص بودن وضعیت پروژه احداث قطار شهری (منوریل)، نیمه کاره بودن و کندی روند تکمیل پروژه‌های الماس غرب، ارگ اراک و شهرک خودرویی که تاکنون یک پنجم آن اجرا شده، همچنین کمبود فضای تجاری مناسب در اطراف شهر، کمبودهای منطقه گردشگری گردو، نامنظم بودن میادین موجود و فقدان نمادهای متناسب با هویت اراک در میدان‌ها، کمبود فضای ورزشی، کمبود و نقص تجهیزات مراکز درمانی، کمبود مجموعه‌های فرهنگی برای برگزاری همایش‌ها، کمبود و ناقص بودن فضای نمایشگاهی برای ارائه محصولات صنعتی و فرهنگی و کمبود مبلمان شهری از دیگر مشکلات شهر به‌شمار می‌روند.
مشکلات صنعتی:
اگرچه تحریم‌های بین‌المللی و بیش از آن خودتحریمیِ ناشی از القائات رسانه‌ای و به‌ویژه ماهواره‌ای غرب و رفتار ناصواب افراد فرصت‌طلب، بخش اقتصاد را با رکود عمدتاً کاذب و کاهش تولید مواجه نموده است، اما همچنان تولیدات صنایع شهر اراک علاوه بر تأمین نیازهای داخلی، به کشورهای خارجی نیز صادر می‌گردد، به همین علت بخش بزرگی از تولید ناخالص ملی کشور همچنان به شهر اراک و استان مرکزی اختصاص دارد، اما همین صنعت با مشکلات متعددی دست به گریبان است، مشکلاتی که مهمترین آنها عبارتند از:
- اجرای نادرست اصل ۴۴ با پیامدهایی مانند؛ رکود و اخراج کارگران، انحصارگرایی در تولید و عرضه برخی محصولات، تغییر کاربری کارخانجات، عدم گردش سرمایه و کمبود نقدینگی و در نتیجه عدم توانایی کارخانجات در پرداخت مطالبات کارگران، واگذاری شرکتهای تولیدی به افراد بعضاً فاقد شرایط و غیر متخصص، قیمت‌گذاری غیرواقعی و ارزان فروشی بیت‌المال بدون اخذ ضمانت‌های لازم برای بهبود شرایط و افزایش میزان تولید، از مشکلاتی است که زیرساخت‌های فعلی شهر را نیز در معرض خطر قرار داده است.
کارخانجات این شهر مدت زیادی است که به لطف واگذاری‌های بدون پشتوانه و غیرکارشناسی و همچنین کمبود مواد اولیه در آستانه ورشکستگی قرار گرفته‌اند. کارخانجاتی مانند واگن پارس، آونگان، ماشینسازی، آلومینیوم‌سازی، کمباین‌سازی، شرکت صنایع و… بیش از دیگران آسیب دیده‌اند و امروز دیگر چون گذشته قادر به ادامه فعالیت نیستند و بیکاری کارگران شاغل در آن اولین ارمغان این طرح برای این شهر است.
- استان مرکزی امروز علی‌رغم برخورداری از توان صنعتی فوق‌العاده و وجود انواع واحدهای تولیدی بزرگ و کوچک در آن، متأسفانه هنوز نتوانسته جایگاه مناسبی در حد ظرفیت‌های واقعی خود در بازارهای جهانی داشته باشد و واحدهای تولیدی استان یا اطلاعات کافی در این زمینه را در اختیار ندارند و یا به‌ندرت بازارهای خارجی و شرایط حضور در این‌گونه بازار و نحوه مبارزه با رقبا را می‌شناسند. به طوری که از حجم یک میلیارد و ۱۵۰ میلیون دلاری صادرات استان مرکزی، حدود ۵۰ درصد آن به محصولات پتروشیمی اختصاص دارد، این درحالی است که در چند سال گذشته صنایع آلومینیوم و تولیدات وابسته به آن به عنوان یکی از بزرگترین صنایع کشور، فقط رقمی حدود ۱۰۰ میلیون دلار صادرات داشته است و سهم صنایع کوچک استان در صادرات نیز بسیار اندک و در حد ۱۰۰ هزار دلار است.
- عدم استفاده کامل از ظرفیت اسمی مراکز تولیدی مشکل دیگری است که کارخانجاتی مانند؛ واگن پارس و آذرآب را که به خاطر مسائل بعضاً پیش پا افتاده، تنها با ۱۰ درصد ظرفیت خود کار می‌کنند با خود درگیر کرده است.
- تنش‌های کارگری ناشی از مشکلات فوق نیز، ناهنجاری‌های محیط کارگری صنایع اراک را تشدید نموده که البته بخش عمده‌ای از آن، حاصل توسعه صنعتی بدون ایجاد زیرساخت‌های لازم و پیش‌بینی عوارض و پیامدهای بلند مدت و کوتاه مدت تصمیمات اتخاذ شده در مورد این شهر است.
مشکلات زیست محیطی:
فقدان برنامه جامع زیست محیطی، کمبود سرانه فضای سبز، کاهش ذخائر منابع آبی و خشکسالی چند سال گذشته و کم‌آبی و خشک شدن تلاب اراک، در ردیف بزرگترین مشکلات زیست محیطی اراک قرار دارند، اما در حال‌حاضر از آلودگی هوا باید به عنوان بزرگترین عارضه توسعه صنعتی در اراک نام برد، البته گاهی قهر طبیعت نیز مشکلات را افزون می‌سازد، چرا که آلودگی هوای اراک تنها به کارکرد صنایع محدود نمی‌شود، بلکه دارای سرمنشاءهای متفاوت است.
- در داخل شهر اراک گازها و مواد شیمایی و خطرناکِ حاصل از فعالیت صنایعی مانند؛ کارخانه آلومینیوم‌سازی، آلودگی ناشی از ترافیک شهری و کارکرد سیستم حرارتی منازل و سایر اماکن، در جنوبِ غرب به خاطر فعالیت مراکزی مانند؛ پتروشیمی و پالایشگاه و همچنین نیروگاه حرارتی شازند که طبق برخی از گزارش‌ها از سوخت مازوت درجه ۳ استفاده می‌کند و بیش از ۲۰۰ تن از انواع آلاینده‌ها را در هوا منتشر می‌سازد، مهمترین منشأ آلودگی هوا هستند که از طریق دره‌ها و شکاف‌های موجود در ارتفاعات این منطقه و با کمک جریان باد غالب غربی و جنوب غربی، وارد فضای شهر اراک می‌شوند.
گاهی نیز در همین مسیر میهمانان ناخوانده خارجی یعنی ریزگردها وارده از کشورهایی مانند؛ عراق با ضایعات این صنایع همراه شده و با ورود به شهر، تنفس را برای شهروندان بسیار سخت می‌کنند.
در شمالِ شرق هم به واسطه کم‌آبی سال‌های اخیر و خشک شدن نسبی تلاب کویر میقان و دستکاری‌های انسانی صورت گرفته در این تالاب از جمله؛ جاده‌ای که با عبور از مرکز آن، محیط را به دو بخش تقسیم نموده و به خصوص تردد ماشین‌آلات سنگین متعلق به شرکت املاح معدنی که هر روز بیش از ۴۰۰ تن مواد معدنی را از بستر این تالاب استخراج می‌کند، زمینه خیزش غبارهای نمکی و ریزگردهای پراکنده در این منطقه کویری با هر باد و طوفانی را فراهم نموده است.
با این‌حال؛ ظاهراً طرح کاهش آلودگی هوای اراک که با ۲۰۰ میلیارد نومان اعتبار در دولت نهم به تصویب رسیده بود، به فراموشی سپرده شده است و گفته می‌شود ممکن است اجرای آن بیش از ۳۰ سال به درازا بکشد و بدتر این‌که با تغییر نام پلایشگاه و پتروشیمی اراک به پلایشگاه و پتروشیمی شازند، عملاً شهر اراک از دریافت عوارض ناچیز آلایندگی این دو مجموعه محروم و فقط از آلودگی آنها سهم می‌برد.
- خشک شدن تالاب دشت میقان اراک که یکی از ۱۰ تالاب مهم کشور است و با حدود ۲۵ هزار هکتار وسعت، در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی اراک و جنوب غربی شهر داودآباد واقع شده است، مشکل دیگری است که هم سلامت مردم منطقه و شهروندان اراکی و هم زیست‌بوم میهمانان مهاجر این تالاب یعنی گونه‌های نادر و حمایت شده‌ای، نظیر درناهای خاکستری را به شدت در معرض خطر قرار داده است.
- علاوه بر این که؛ ذخائر آب شهر اراک مانند دیگر شهرها به علت کاهش بارندگی‌ها و برداشت غیراصولی از ذخائر زیرزمینی با کاهش شدید مواجه و به یک دغدغه جدی برای مسئولیت شهر تبدیل شده است، آلودگی هوای نیز بر این منابع تأثیر گذاشته است، به‌گونه‌ای که اگر بارندگی صورت بگیرد، آلاینده‌های جوی و محیطی، همانند سمی مهلک و خطرناک به منابع آبی شهر نفوذ نموده و موجبات انواع بیماری‌ها را فراهم می‌کند، چرا که درصد زیادی نیترات و دیگر مواد مضر در آن وجود دارد و بنا بر اظهارات برخی از کارشناسان، این مشکل احتمال ابتلای شهروندان به انواع سرطان‌ها و بیماری‌های گوارشی را افزایش داده است.
- با توجه به آلودگی شدید هوای اراک، توسعه سرانه فضای سبز اراک که هم‌اکنون در حد ۵۰ درصد استاندارهای بین‌المللی قراردارد و همچنین حفاظت و جلوگیری از تخریب منابع طبیعی اراک، کمک جدی مردم، دولت و کارخانجات موجود در اراک را نیاز دارد و بی‌توجهی به این موضوع می‌تواند در افزایش عوارض و پیامدهای ناخواسته و نامطلوبی نظیر افزایش انواع بیماری‌ها، تأثیر گذاشته و در نتیجه به تحمیل هزینه‌های سنگین جانبی به دولت منجر و به امنیت جامعه و سلامت شهروندان آسیب برساند.
- از آنجا که رعایت حقوق حیوانات در مقوله محیط زیست قابل تعریف است، لذا در این بخش باید به ضرورت استانداردسازی و ساماندهی شرایط باغ‌وحش اراک نیز اشاره شود، محیطی که هم ساکنان آن از شرایطش رنج می‌برند و هم بازدیدکنندگان را متأثر می‌سازد، در کنار این مطلب باید نیاز شهر اراک به مراکز تفریحی و تحقیقاتی زیست محیطی مانند؛ باغ پرندگان، باغ گیاه‌شناسی و امثال آن نیز اشاره کرد.
مشکلات فرهنگی:
در حال حاضر تعداد قابل توجهی از ساکنان شهر اراک، غیربومی و از شهرهای مختلف کشور به اراک مهاجرت کرده‌اند و لذا هر گروه دارای فرهنگ خاص خود می‌باشند و این مسئله پیچیدگی کار برای تأمین انتظارات به‌حق شهروندان در مورد برنامه‌های فرهنگی را دوچندان نموده است.
به عبارت دیگر از یک‌سو تفاوت فرهنگی و آداب و رسوم ساکنین به‌ویژه در مناطق حاشیه‌ای و از سوی دیگر هجمه برنامه‌های ماهواره‌ای و کمبود فضاهای فرهنگی و نقصان طرح‌ها و برنامه‌های فرهنگی باعث شده تا لطمات و آسیب‌های جبران ناپذیری به پیکر جامعه شهری اراک وارد شود، آسیب‌هایی که رفع آن تنها از طریق فعال نمودن و گسترش شبکه فرهنگی شهر ممکن است.
مشکلات اقتصادی:
قطب صنعتی، پایتخت صنعتی و کلان‌شهر واژه‌هایی هستند که شهر اراک تاکنون تنها از عنوان آنها برخوردار شده است و نه امتیازاتی که قرار بود، با اختصاص این عناوین چهره شهر را متحول نماید و این در حالی‌است که اراک پنجمین شهر گران کشور در زمینه زمین و مسکن هم معرفی شده است، که البته علت را باید در مهاجرپذیری و کمبود فضای شهری و همچنین محدود بودن وسعت شهر جستجو نمود.
طبیعی است که در جریان نیازسنجی و بررسی مشکلات شهر اراک، نباید مشکلات دامداران و کشاورزان و روستائیان عزیز اراکی که برخی از محصولات تولیدی آنها از جمله؛ فرش، انگور و کشمش، شهره جهانی دارد، به فراموشی سپرده شوند، مشکلاتی که بعضاً مشترک بوده و کمتر از مشکلات مردم ساکن در شهر اراک نیست.
برخی از راهکارهای پیشنهادی برای برون رفت از مشکلات:
راهکارهای حل مشکلات اراک که در ذیل برخی از آنها مورد اشاره قرار گرفته است، در چند بخش قابل بررسی و پیگیری است، گروه اول شامل موضوعاتی است که رفع آن در گرو یاری و مساعدت مسئولین کشوری است، گروه دوم مشکلاتی است که مستلزم بسیج منابع و امکانات در سطح استان و شهرستان است و با همکاری و برنامه‌ریزی مسئولین محلی می‌توان آنها را برطرف نمود و گروه سوم به مواردی مربوط می‌شود که حل آنها تنها با مشارکت مردم امکان‌پذیر است.
- اجرای صحیح و کامل قوانین مربوط به کلان‌شهرها از جمله؛ قانون تجمیع عوارض در کلان‌شهرها و یا اجرای قانون پرداخت ارزش افزوده و سهم آلایندگی کارخانجات و همچنین اجرای مصوبات دولت‌های قبلی و فعلی و اختصاص اعتبارات تکمیلی.
- انتصاب مدیران بومی، جذب و به‌کارگیری نیروهای متخصص و در نهایت برنامه‌ریزی و تهیه سند چشم‌انداز شهر در بخش‌ها و موضوعات مختلف و نیز بازنگری و اجرای دقیق طرح جامع شهر اراک.
- برگزاری و یا شرکت فعال صنایع اراک در نمایشگاه‌های محلی، ملی و بین المللی، راه‌اندازی سایت جامع معرفی محصولات صنعتی و کشاورزی اراک، راه‌اندازی سایت معرفی اراک و جاذبه‌های گردشگری آن، برای شناساندن ظرفیت‌های موجود و نیز الزام کارفرمایان و پیمانکاران دولتی و غیر دولتی به تأمین نیازهای خود از محل محصولات تولیدی صنایع اراک توسط دولت.
- جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی و همچنین شناسایی اراکی‌های ذی‌نفوذ و صاحب سرمایه و تشکیل مجمع اراکی‌های تأثیرگذار ساکن و غیرساکن در اراک برای استفاده بهینه و متقابل از توانمندی‌های آنها.
- انتقال و یا حداقل فیلترگذاری کارخانجات آلاینده، توسعه شبکه حمل و نقل عمومی، تسریع در راه‌اندازی شبکه قطار شهری، توسعه فضای سبز (کمربند سبز)، تمرکز بر ایجاد باغ‌ویلا به‌جای آپارتمان‌سازی در اراک در جهت کاهش آلودگی هوا.
- بازنگری در نحوه اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی و رفع اشکلات آن، تأمین اعتبارات بانکی و تهیه و تأمین ابزار و امکانات مورد نیاز نیز صنایع و بازاریابی داخلی و خارجی برای محصولات تولیدی صنایع اراک و سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی و گسترش واحدهای تحقیق و توسعه در صنایع و خارج از آنها، با توجه به پتانسیل‌های موجود در اراک، از طریق تقویت ارتباط بین دانشگاه و دانشگاهیان با بخش صنعت.
امید است بیان مشکلات مذکور و ارائه راه حل‌های مطرح شده، زمینه را برای جلب بیش از پیش نظر مسئولین محترم دولت تدبیر و امید در جهت رفع نیازهای شهر اراک تسهیل و شرایط را برای حل مشکلات تسهیل نماید، مشکلاتی که بخش عمده آنها فقط از عهده دولتمردان کشور ساخته است,
کلام آخر این‌که اراک می‌تواند نقش به مراتب مؤثرتری در تحقق اقتصاد مقاومتی داشته باشد، اگر و فقط اگر در جهت رفع مشکلات آن اقدام و از ظرفیت‌های عظیم این شهر بزرگ صنعتی، به درستی استفاده شود.
احمدر رضا هدایتی
