در پی اقدام گروهی از نظامیان ترکیه در جمعه شب گذشته و صبح شنبه برای سرنگونی دولت ترکیه از طریق کودتا، از همان ساعات اولیه انتشار خبرها، تحلیل‌های جسته و گریخته در سایت‌های خبری و کانال‌ها انتشار یافت. البته هر چه که سیر رویدادها پیشتر رفت و ماهیت کودتا و کودتاگران و ابعاد ماجرا روشن‌تر شد تحلیل‌های چند خطی ابتدایی تفصیل بیشتری به خود گرفت.
اکنون، در حالی که شکست کودتا تقریبا قطعی شده و کار را می‌توان تمام شده دانست، به مرور تحلیل های صورت گرفته از سوی کارشناسان ایرانی از طیف های مختلف فکری می پردازیم.
در این اظهار نظرها از حامیان جدی کودتا تا مخالفان جدی کودتا به چشم می خورند. امید است که در روزهای آینده و با وسیع تر شدن چشم انداز تحلیل گران و رصد تحولات آینده، شاهد تحلیل‌های جامع‌تر از سوی کارشناسان کشورمان باشیم.
در ساعات اولیه رویداد، یعنی از اوایل صبح دوشنبه که هنوز ابعاد کودتا چندان روشن نبود، شاهد تحلیل‌های چند خطی از مهدی محمدی، سعدالله زارعی و محمد سعید احدیان بودیم که به دلیل کمبود طبیعی اطلاعات موثق از صحنه ماجرا، جنبه کلی تر و عام تر داشت.
احدیان: باید از پیروزی کودتا در ترکیه خوشحال شویم یا نگران باشیم؟
«محمد سعید احدیان»، مدیر مسوول روزنامه خراسان در کانال تلگرامی خود نوشت:
«احساسات ما بدلیل سیاست‌های ترکیه میگوید باید از پیروزی کودتا خوشحال شویم اما عقل میگوید پیروزی کودتا در ترکیه معلوم نیست چندان خوب باشد.»
او دلیل خود را از خوشحال نبودن از اقدام به کودتا چنین توضیح داد: «بالاخره حزب عدالت و توسعه با همه مسایلش اسلام‌گرا است که از سکولار ها بهتر است و ثانیا اسلام گرای طرفدار سعودی نیست و ثالثا اخیرا شروع کرده بود به اصلاح سیاست‌های خارجی اش. حمله تروریستی توسط داعش بتنهایی گواه تغییر مواضع اردوغان بود.»
زارعی: آمریکا رهبری کودتا را در دست دارد
سعدالله زارعی، کارشناس مسایل منطقه ای نیز در کانال خود سعی کرد با دادن فکت هایی، عامل اصلی کودتا را دولت آمریکا معرفی کند و سپس مخالفت خود را با کودتا نشان داد:
« اگر کودتا با پشتیبانی گولن انجام شده معنایش این است که امریکا رهبری کودتا را در دست دارد و این برای ما بدترین تحول از آغاز دهه شصت شمسی تا کنون به حساب می آید؛ چرا که از متن کودتای کنعان اورن در دهه شصت دولت اوزال بیرون آمد که برای ما خوب بود ولی از متن این کودتا تهدیدی علیه ایران شکل می‌گیرد. دولت حامی گولن به سعودی نزدیک می‌شود.»
محمدی: آمریکا در حال حمایت از اردوغان است
مهدی محمدی، کارشناس و تحلیل‌گر هشیار و همیشه پرانرژی مسایل منطقه‌ای هم در تحلیل کوتاه خود در کانال شخصی، سه دلیل را برای آمریکایی بودن کودتا بر می‌شمرد:
تا این لحظه شواهد میگوید امریکا در حال حمایت از اردوغان است:
– سی ان ان ترک اولین رسانه ای بود که با اردوغان مصاحبه کرد تا وی بتواند از مردم بخواهد به خیابان بریزند..
– گولن که آشکارا تحت نفوذ امریکاست با کودتا مخالفت کرده است.
– احزاب کردی که امریکا اشراف تقریبا کاملی بر آنها دارد هم علیه کودتا موضع گرفته اند.”
وی اضافه می کند که «تاکتیک عملیات روانی» اردوغان از دو طریق در حال اجراست: تحریک مردم و بسیج آنها برای رفتن به خیابان و القای حس ناامیدی در نیروهای عمل کننده ارتش.
صدر محمدی: کودتا تنها یک تئاتر سخت و سنگین از سوی اردوغان بوده است
اما مسعود صدر محمدی، مسوول بخش ترکی خبرگزاری تسنیم، یکی از اولین مصاحبه ها را در این زمینه با یک سایت خبری انجام داد. او دو فرضیه اصلی را در مورد ماهیت کودتا مطرح کرد:
۱٫«این کودتا توسط نیروهای جریان گولن در بدنه ارتش سازماندهی شده است. این کودتا پس از آن رخ داد که هفته گذشته برای اولین بار عملیات‌های امنیتی علیه شاخه نظامی این جریان انجام شد.
در دو سال گذشته هیچ هفته‌ای بدون عملیات علیه نیروهای این جریان در ساختار قضایی و اطلاعاتی ترکیه وجود نداشته است و صدها نفر به جرم همکاری با جریانی زیرزمینی در درون دولت دستگیر شده بودند. اما برای نخستین بار در هفته گذشته تعدادی از افسران ارتش تحت بازداشت قرار گرفتند.»
او در توضیح فرضیه اول جریان گولن را در حال نابودی می‌بیند و از همین رو به زعم او، عوامل این جریان در ارتش خواستند قبل از ریشه کن شدن توسط رجب طیب اردوغان، علی رغم ریسک های موجود دست به عملیات بزنند. در ادامه او فرضیه دوم را مطرح می کند:
«دومین فرضیه بر آن است که این کودتا تنها یک تئاتر سخت و سنگین از سوی اردوغان بوده است تا با استفاده از شرایط بحرانی ایجاد شده دست به تضعیف ارتش زده و امکان کودتاهای جدی که می‌توانست در آینده گریبانگیر او شود، را از بین ببرد.
این طیف اصلی‌ترین موید این نظریه را فراهم شدن امکان قدرت‌نمایی بیشتر برای اردوغان به عنوان یک رهبر وحدت بخش و بسیج‌گر اقشار مختلف مردم می‌دانند و معتقدند که درخشانتر شدن چهره اردوغان در این مساله به عنوان یک قهرمان ملی نشان میدهد که همه ماجرا تحت نظرات او بوده است و این تنها یک بازی کثیف است.«
صدرمحمدی در نهایت با اشاره به هزینه‌های بالای کودتا و همچنین نوع نیروهای عمل‌کننده (واحدهایی از نیروی هوایی و ژاندارمری که نیروهای گولن عمدتا در میان آنها هستند) فرضیه اول را به حقیقت نزدیک‌تر می‌بیند و فرضیه نمایشی بودن را رد می‌کند.
خلجی: کودتای ارتش ترکیه، واکنش حرفه‌ای ارتش نسبت به سیاست خارجی مداخله گرایانه دولت اردوغان
عباس خلجی، استاد دانشگاه نیز در گفتگو با وبسایت «اعتدال» به نوعی حق را به جانب ارتش می دهد:
«اتفاقا من کودتای ارتش ترکیه را واکنش حرفه‌ای ارتش نسبت به سیاست خارجی مداخله گرایانه دولت اردوغان تحلیل می‌کنم. زیرا ارتش تمایل چندانی به دخالت نظامی در منطقه و کشورگشایی ندارد و پیامدهای آن را مثبت ارزیابی نمی‌کند. در حالی که رویکرد سیاست خارجی دولت گسترش حوزه نفوذ نوعثمانی گری است که نتایج و آثار زیان باری برای امنیت و اقتصاد ترکیه به بار آورده است.»
او در کل، این کودتا را آخرین کودتا از این نوع در منطقه می‌داند، ولی معتقد است که پیامد آن می تواند تجدیدنظر ترکیه در سیاست‌های غلط منطقه‌ای و مداخله گری آن در کشورهای منطقه، به ویزه سوریه، باشد.
حسن بیگی: تاکتیک کودتای ساختگی و تلاش برای حل بحران‌های موجود با ایجاد بحران ساختگی
ابوالفضل حسن بیگی، نایب رییس کمیسیون امنیت ملی مجلس و نماینده دامغان، در گفتگو با سایت «خانه ملت» از جایگاه یک مقام رسمی مرتبط به تحلیل ماجرا پرداخت. او از کسانی است که کودتا را نمایشی می‌داند و بنا به قراینی که برمی‌شمرد، دست اردوغان را در این ماجرا، جهت پیشبرد برنامه سیاسی خود برای قبضه قدرت، عیان می بیند:
«اولاً جمع کثیری از مردم با برقراری رابطه با اسرائیل مخالف بوده و سعی کردند به اردوغان فشار بیاورند. علاوه بر این آمریکا هم از برقراری رابطه مجدد ترکیه با روسیه ناراحت بوده و جمهوری خواهان از طریق حمایت از کودتا قصد ایجاد فشار بر دولت ترکیه را داشتند. ارتش هم مدت‌هاست در آرزوی در دست گرفتن دولت در ترکیه است.»
او در ادامه، با اشاره به این که هیچ کدام از جاهای حساس بمباران نشده و هواپیمای اردوغان هم با آرامش در فرودگاه استانبول نشسته، کل ماجرا را مشکوک معرفی می‌کند. او حتی خسارت ها و کشتارهای حاصل از کودتا را خارج از برنامه ریزی کودتاچیان و برنامه از پیش تعیین شده برای تحریک و مقابله مردم می‌داند. در نهایت، وی تاکتیک کودتای ساختگی در ترکیه را تلاش برای حل بحران‌های موجود با ایجاد بحران ساختگی خواند.
فلاحت پیشه: نتیجه مثبت کودتا برای ترکیه، بالارفتن احتمال تجدیدنظر اردوغان در سیاست «نوعثمانی گری» است
حشمت الله فلاحت پیشه، نماینده اسلام اباد غرب در مجلس و عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس هم تحلیل تفصیلی خود را از ماجرا دارد. او صراحتا مخالف کودتاست:
«ورود نظامیان به عرصه سیاسی ترکیه و درگیری داخلی تبعات ناخوشایندی دارد که می‌تواند امنیت مرزهای ایران را مورد تهدید قرار دهد زیرا امنیت تهران و آنکارا به یکدیگر گره خورده است.
رجب طیب اردوغان به دلیل وجود حمایت‌های مردمی توانسته بود طراحی کودتاهای مختلف را در نطفه ناکام بگذارد اما شرایط اخیر ترکیه و اقدامات جاه طلبانه دولت زمینه‌های وقوع کودتا را فراهم کرد.»
او با وجود اعلام خبر شکست کودتا، جامعه ترکیه را هنوز مستعد یک کودتای فراگیر می‌داند. او مساله اختلاف عمیق جنبش خدمت به رهبری فتح الله گولن و اردوغان را یکی از عوامل استمرار این تهدید می شناسد: «اختلافات سیاسی میان اردوغان با فتح الله گولن که حامی سنتی حزب عدالت و توسعه محسوب می‌شود و دارای پایگاه اجتماعی با عنوان جنبش خدمت است، شکاف سیاسی عمیقی در این کشور ایجاد کرد که با اصرار برای تغییر سیستم حکومت ترکیه از پارلمانی به ریاستی جمهوری تعمیق شد.»
نتیجه مثبت کودتا برای ترکیه، از نظر فلاحت پیشه بالارفتن احتمال تجدیدنظر اردوغان در سیاست «نوعثمانی گری» است.
وی در انتها تاکید کرد: «شکست دیوار شیشه‌ای امنیت ترکیه واقعیتی است که دولت ترکیه باید برای ترمیم آن در جامعه ترکیه اقدامات جدی انجام دهد زیرا کودتا تمام نشده است.»
نقوی حسینی: جمهوری اسلامی ایران هرگونه کودتا را به شدت محکوم می‌کند
سید حسین نقوی حسینی نماینده مردم ورامین و سخنگوی کمیسیون امنیت ملی هم سرسختانه محکوم گر کودتاست:
«جمهوری اسلامی ایران هرگونه کودتا، اقدامات تروریستی و دخالت در امور کشورهای دیگر را به شدت محکوم می‌کند و اعتقاد ندارد که تغییر در نظامی با کودتا انجام شود.»
او چنین کودتایی را تاوان عملکرد ترکیه در حمایت از گروه‌های تروریستی و سیاست سرنگونی دولت در کشورهای دیگر معرفی می کند.
دستمالی: کودتا از حمایت مردمی برخوردار نبود
«محمد علی دستمالی»، کارشناس مسایل ترکیه، در گفتگو با گروه بین الملل فارس، بیشتر به چگونگی اجرای کودتا و دلایل عدم موفقیت ان می پردازد:
«تفاوت مهم این کودتا با کودتاهای پیشین در این است که هیچ کدام از احزاب سیاسی و جریانات مخالف حزب حاکم از آن حمایت نکردند؛ کودتا از حمایت مردمی برخوردار نبود و از آنجایی که اتاق فکر از متفکرهای این کودتا فقط دو سه نفر ژنرال بودند و بقیه افسران جزء و سرهنگ و سرگرد بودند و رکن نفوذی چنان مهمی در ارتش نداشتند نتوانستند این کودتا را به سرانجام برسانند.»
او محدود بودن عملیات کودتا را به دو شهر آنکارا و استانبول علی رغم این که ترکیه ۸۱ استان دارد، از دلایل مهم شکست آن می‌داند.
وی اضافه می کند: «علاوه بر این شگرد امنیتی بسیار مهمی که دولت برای کنترل بحران در نظر گرفت این بود که مردم را به خیابان‌ها فراخواند و هوادران حزب عدالت و توسعه فورا به خیابان‌ها آمدند و کودتاچیان دو راه داشتند: یا اینکه به سمت مردم شلیک کنند یا اینکه به کودتا پایان دهند و آنها راه دوم را انتخاب کردند.»
او عدم همراهی ژنرال‌های برجسته ارتش ترکیه با کودتاگران را دیگر دلیل عدم توفیق این طرح می‌خواند، امری که به نظر او کار اردوغان را برای سرکوب چندساعته کودتا راحت می کرد. اما او هم از مخالفان «نمایشی بودن» این کودتا و نظریه ای است که کودتا را ساخته و پرداخته خود اردوغان می داند:
«کودتایی که در آن بالگرد و هواپیمای اف ۱۶ پایین انداخته می‌شود.. بر فراز ۱۰۰ متری شهر عبور می‌کند؛ کودتایی که چندین نفر کشته می‌شوند و چندین ژنرال دستگیر می‌شوند امنیت و اعتبار و پرستیژ یک کشور زیر سوال می‌رود چطور می‌تواند نمایشی باشد دولت ممکن نیست چنین ریسک بالایی را انجام دهد و این تحلیل منطقی نیست.»
و در آخر نتیجه می گیرد: «معتقدم که هیچ کودتایی دستکم در مقطعی که سیاست‌های حزب عدالت و توسعه در جهت منافع آمریکا هست، نمی‌تواند به نفع واشنگتن باشد.»
ملکی: رفتارهای اردوغان و تحقیر ملی، برای نظامیان ترکی سنگین تمام شده است
صادق ملکی، کارشناس مسایل منطقه در مصاحبه با خبرگزاری مهر تحلیل خود را از وقایع ترکیه چنین مطرح می کند:
« شب گذشته بعد از ۳ دهه بار دیگر کودتایی سخت افزاری را تجربه کرد . در حالیکه در پی تحولات چند سال اخیر کمتر کسی فکر می کرد که ترکیه بار دیگر شاهد کودتا باشد، شرایطی پیش امد که نظامیان تصور کردند که بار دیگر می توانند به عنوان یک فاکتور تاثیر گذار و تعیین کننده وارد عرصه سیاست این کشور شوند که موفق نشدند. به نظر می‌رسد ترکیه از مرحله‌ای که در آن کودتا سرنوشت این کشور را تعیین کند عبور کرده است و به کشوری که ساز و کارهای مدرن در آن کاربرد دارد تبدیل شده است.»
ملکی رفتارهای سیاست خارجی اردوغان، سیاست نوعثمانی گری، شکست برنامه های دولت در سوریه و عراق و سرشاخ شدن با روسیه و از همه مهم تر، عقب نشینی آشکار در زمینه هایی چون عذرخواهی از روسیه را از دلایل شکل گیری یک «تحقیر ملی» می بیند که برای نظامیان ترکیه سنگین تمام شده است. تنش های دولت با کردها، سرکوب مطبوعات و ریزش یاران حزبی چون داوود اوغلو و عبدالله گل، دلایل دیگر مورد اشاره ملکی است که به زعم او ارتشیان را به این استدلال رساند که فضا برای انجام کودتا فراهم است. او هم حضور مردمی و همچنین همه گیر نبودن حمایت از کودتا در درون ارتش را دلایل اصلی شکست نهایی کودتا می بیند. او هم مخالف نظریه ساختگی بودن کودتاست:
«این کودتا به پرستیژ بین المللی، اقتصاد ترکیه و جایگاه سیاسی ترکیه در عرصه بین المللی آسیب زده است. هزینه ها بسیار بالا بوده است لذا این تئوری که اردوغان کودتا را طراحی کرده تا موقعیت خودش را بالاتر ببرد چندان با عقلانیت تطبیق ندارد.»
ملکی می افزاید: «حتی اگر قرار باشد به بهانه کودتا در ارتش تسویه حساب های شدید صورت گیرد با توجه به تقابل جدی ارتش با شورشیان «پ ک ک» ، در سطوح ملی این امر به تضعیف توان ملی ترکیه منجر خواهد شد. اما در یک دوره دراز مدت این کودتا می تواند با تضعیف موقعیت نظامیان موجب تقویت ساز و کار دموکراتیک در این کشور شود.»
ساسانیان: این کودتا بهترین فرصت برای اردوغان است تا بار دیگر دست به تصفیه ارتش بزند
سعید ساسانیان، در یاداشتی کوتاه که در روزنامه خراسان منتشر شد، به کودتا به چشم یک «فرصت» برای اردوغان برای تصفیه حساب های قدیمی می نگرد:
« این کودتا بهترین فرصت برای اردوغان است تا بار دیگر دست به تصفیه ارتش بزند. او یکبار و در پرونده ارگنکن شمار زیادی از مقامات رده بالای ارتش را تصفیه کرد. این بار رده های میانی هدف اصلی تصفیه او خواهند بود. ظاهرا این رده، بیشترین نقش را در کودتا داشته است. علاوه بر این در حوزه سیاسی هم، انگشت اتهام دولت ترکیه به سوی فتح الله گولن رهبر جریان خدمت است که اکنون در آمریکا زندگی می کند. در صورتی که اردوغان بتواند این اتهام را به صورت جدی برجسته کند، می تواند با باقیمانده عوامل گولن در ساختار ترکیه برخورد جدی‌تری کند و با بدنام کردم این جریان، آن را ضعیف و ضعیف تر سازد.»
خدیر: گولن و نظامیان سکولار برای ایران تهدید محسوب می‌شوند
مهرداد خدیر، روزنامه نگار اصلاح طلب در سایت عصر ایران، در موضع دفاع از دولت ترکیه در برابر کودتای نظامیان قرار می گیرد:
هر چند آقای اردوغان می‌کوشد این کودتا را مانند سال ۱۹۸۰ و در تقابل نظامیان با دموکراسی ترسیم کند اما همین که اذعان می‌کند کودتا از پنسیلوانیا آب می‌خورد اذعان به نقش فتح الله گولن است. تناقض قضیه در این است که گولن نه نظامی است نه سکولار.
خدیر سر کار آمدن نظامیان سکولار، یا فتح الله گولن را علی رفم اختلافات جدی تهران با انکارا، به صلاح ایران نمی پندارد:
«درست است که تهران و آنکارا بر سر دمشق اختلاف دارند اما در غیاب اردوغان یا نظامیان سکولار بر سر کار می‌آمدند که به خاطر روابط نزدیک تر با آمریکا و سعودی تهدیدی به حساب می آمدند یا گولن از پنسیلوانیا به آنکارا می آمد. هم او که مخالفت خود با شیعیان را پنهان نساخته است.
وقوع کودتا در ترکیه بار دیگر این فرضیه را تأیید می کند که اردوغان از بیم دخالت نظامیان می کوشیده آنان را سرگرم موضوعاتی مانند تنش با روسیه یا درگیری با کردها یا موضوع سوریه کند تا فیل شان یاد هندوستان نکند. اما مگر سودای هندوستان از سر فیل می افتد؟»
خدیر در نهایت دفاع از دموکراسی را مهم ترین مساله می داند: «در همه حال باید از دموکراسی حمایت کرد. کودتای نظامیان آرمان‌های دموکراسی را بر باد می دهد.»
بندی داریان: وقایع ترکیه نمایش یک کودتاست
اسماعیل بندی داریان کارشناس مسائل ترکیه با اشاره به وقایع دیروز و دیشب ترکیه گفت: دو چیز در جریان مسائل دیروز ترکیه خیلی عجیب بود، یکی اینکه چه کسی این کودتا را انجام داده که معلوم نبود و دوم آن کودتاگر خودش نمی‌آمد پشت تلویزیون و خودش را نشان نمی‌داد.
وی گفت: دیشب تا بامداد گفته می‌شد که TRT هنوز در اشغال کودتاگران است و تلویزیون‌ها همه می‌گفتند که ما از زیرزمین‌های ساختمان‌ها که به‌اصطلاح ضد انفجار هست صحبت می‌کنیم ولی صبح امروز مشاهده شد که TRT فعالیت‌های گذشته خود را از سر گرفت است و در حال مصاحبه با برخی افراد کارشناس در خصوص وقوع کودتا است.
شیخ الاسلام: احتمال می‌دهیم که عربستان از طراحان کودتای ترکیه باشد
حسین شیخ‌الاسلام مشاور امور بین‌الملل رئیس مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با تسنیم، با اشاره به کودتای نافرجام در ترکیه، گفت: باید به ملت ترکیه در حراست از دموکراسی تبریک گفت.
وی با بیان اینکه کودتای ترکیه اقدام علیه دموکراسی بود، تاکید کرد: طراحان کودتا در ترکیه حامیان نظام شاهنشاهی و جریان ضددموکراسی هستند؛ رهبر جریان ضددموکراسی در منطقه و جریان شاهنشاهی دولت عربستان‌سعودی است و ما احتمال می‌دهیم که عربستان از طراحان کودتای ترکیه باشد.
مشاور امور بین‌الملل رئیس مجلس شورای اسلامی، گفت: عربستان با کمک مزدوران ترک می‌خواستند از دولت ترکیه به خاطر تغییر مواضع اخیر در قبال سوریه انتقام بگیرند؛ دولت سعودی که اخیرا رسماً دولت ترکیه را تهدید کرده بود به خوبی می‌داند در صورت اصلاح رفتار ترکیه در قبال داعش کار تروریست‌ها در سوریه به پایان خواهد رسید.
این کارشناس مسائل ترکیه در ادامه بحث خود بابیان اینکه تابه‌حال کودتایی با این سرعت در ترکیه و در جای دیگر دنیا اتفاق نیفتاده و به این سرعت هم برنگشته است گفت: حوالی اذان مغرب دیشب در ترکیه گفته می‌شد که کودتا شده است و بر این اساس معلومات باید تانک‌ها و ادوات نظامی وارد شهرها می‌شدند و ارتش کنترل شهرها را به دست می‌گرفت و ممنوعیت عبور و مرور در خیابان‌ها اعلام می‌شد؛ ولی این بار به‌هیچ‌عنوان چنین اتفاقی رخ نداد و برعکس، به‌جای ارتش مکانیزم‌های دولت و حکومتی اعلام می‌کردند که یک کودتایی صورت گرفته و برخی می‌خواهند آسایش مردم را به هم بریزند و لازم است که مردم به خیابان‌ها بیایند.
این کارشناس مسائل ترکیه افزود: بر این اساس تا اینجا بنده فکر می‌کنم که معلوم نیست واقعاً یک اتفاقی افتاده باشد که به به راحتی بتوانیم به آن کودتا بگوییم!. این چه طور کودتایی است که رئیس جمهور به این راحت دخالت می‌کند و به مردم میگوید که به خیابان‌ها بیایید و من اینجا در جای خودم هستم و وزیر کشور مداوم صحبت می‌کند؟ یعنی این مسئله به یک نمایش بیشتر شبیه است.
