در طول سال، ساعات، روزها، شب‌ها و ماه‌ها و اساساً زمان‌های متفاوتی وجود دارد، اما در میان همگی این زمان‌ها، بعضی به واسطه عنایت و توجه خداوند و اثراتی که بر این زمان‌ها مقرر شده یا اتفاقاتی که در آنها روی داده یا می‌دهد، دارای اهمیت، شرافت و عظمت ویژه‌ای هستند. یکی از این زمان‌ها شب قدر است.
در آیین اسلام، این شب با ارزش‌ترین و برترین شب در طول سال است. اهمیت این شب تا حدی است که نه تنها آیات مختلفی از سور قرآن کریم درمورد خصوصیات این شب نازل شده، بلکه سوره‌ای مستقل نیز به این نام و در خصوص شب قدر در قرآن کریم وجود دارد.
شب قَدر یا لَیلَهُ القَدر با فضیلت‌ترین شبِ سال در فرهنگ اسلامی. شب قدر در باور شیعیان، به احتمال، یکی از شبهای ۱۹ یا ۲۱ و یا ۲۳ ماه رمضان است. بیشتر اهل سنت شب ۲۷ماه رمضان را شب قدر دانسته‌اند. قرآن در دو سوره قدر و دخان درباره این شب سخن گفته است. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شب‌ها، بر اهمیت آنها نزد شیعیان افزوده است.
بنابر روایات، در شب قدر، فرشتگان برای ابلاغ تقدیر سال آینده بر پیامبر(ص) نازل می‌شدند. شیعیان با تکیه بر این آموزه روایی و نیز همیشگی بودن شب قدر، بر ضرورت وجود حجت خدا در زمین تا قیامت استدلال کرده‌اند؛ زیرا نزول فرشتگان نیازمند نزولگاه است و در نتیجه، جانشین پیامبر اکرم(ص) که در ویژگی‌هایی مانند عصمت شبیه اوست، تا قیامت در زمین حضور دارد.
مفهوم‌شناسی
قدر کلمه‌ای عربی به معنای اندازه و حد هر چیزی است. در اصطلاح، ویژگی هستی و وجودی و چگونگی آفرینش آن و به عبارت دیگر، اندازه و محدوده وجودی هر چیز را گویند.
دلیل نام گذاری
در این باره که چرا این شب را قدر نامیده‌اند وجوهی ذکر شده است. بنا بر یک وجه در این شب مقدرات بندگان و اندازه و قدر رویدادهای سال تعیین می‌شود؛ همان‌گونه که در آیه۴ سوره دخان آمده است: «فیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکیم؛ در آن شب هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می‌گردد.» بنابر روایاتی پرشمار، در شب قدر مقدرات یک سال انسان‌ها تعیین می‌گردد و رزق‌ها و سرآمد عمرها و امور دیگر مقرر می‌شود. بنابربرخی دیگر از منابع وجه نامگذاری این شب، شرافت و قدر والای آن است؛ زیرا قرآن با آن قدر و ارج خود در این شب بر قلب رسول اکرم(ص) به وساطت فرشته صاحب قدر نازل شد.
معنای اصطلاحی
در فرهنگ اسلامی، شب قدر یکی از شبهای سال است که ویژگی و قداست خاصی دارد. بنابر منابع اسلامی هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده انسان نوشته می‌شود. وقوع برخی حوادث در این شب، بر اهمیت آن افزوده است از جمله گفته‌اند که در این شب، قرآن کریم به صورت یکجا بر قلب پیامبر(ص) نازل شده است. همچنین امام علی(ع) در این شب، به شهادت رسیده و این رویداد، شب قدر را نزد شیعیان اهمیت افزونی داده و آنان در این شب در کنار اهتمام به اعمال مستحبی مانند ذکر و قرائت قرآن، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.
مفسران قرآن کریم برآنند که شب قدر بنابر ظاهر آیات سوره قدر هر ساله تکرار می‌شود و مراد از آن تنها شب نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام(ص) نیست. به علاوه، روایات بسیاری که شاید در حدّ تواتر باشند، این مطلب را تأیید می‌کند.
بنابر برخی روایات، شب قدر از مواهب الهی بر امت اسلام است، چنان که در حدیثی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: “خداوند شب قدر را به امت من بخشیده و احدی از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبودند”.
شب قدر در قرآن
در قرآن کریم، در دو سوره قدر و دخان درباره شب قدر آیاتی آمده است.
سوره قدر:
إنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَهِ الْقَدْرِ وَمَا أَدْرَاک مَا لَیلَهُ الْقَدْرِ لَیلَهُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ تَنَزَّلُ الْمَلَائِکهُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن کلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ هِی حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ (ترجمه: از شب قدر چه آگاهت کرد؟! شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است؛ ما آن[=قرآن]را در شب قدر نازل کردیم و چه کس دانست که این شب چیست؟! شب قدر از هزار ماه بهتر است، و فرشتگان و روح در آن، به اذن پروردگار بر هر کاری فرود می‌آیند. [آن شب] تا صبح آسایش و امن است.)
سوره دخان:
وَالْکتَابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیلَهٍ مُّبَارَکهٍ إِنَّا کنَّا مُنذِرِینَ فِیهَا یفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکیمٍ أَمْرًا مِّنْ عِندِنَا إِنَّا کنَّا مُرْسِلِینَ رَحْمَهً مِّن رَّبِّک إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ (ترجمه: سوگند به کتاب روشنگر؛ به راستی ما آن را در شبی مبارک فروفرستادیم زیرا که به حقیقت هشداردهنده بودیم. در آن شب که هر امری با حکمت معین و ممتاز و جدا می‌گردد. تعیین آن امر البته از سوی ما خواهد بود، که ما رسولان را فرستاده بودیم و این از رحمت و مهربانی پروردگار توست، به راستی او شنونده داناست.)
شب قدر و امام زمان(ع)
در منابع روایی شیعه، به شب قدر برای اثبات وجود و زنده بودن امام زمان(ع) استدلال کرده‌اند. بنابر این روایات، در شب قدر، فرشتگان برای ابلاغ تقدیر سال آینده بر پیامبر(ص) نازل می‌شدند. از آنجا که شب قدر در تمام سال‌ها جاری است و مختص به زمان پیامبر(ص) نیست، پس از ایشان، فرشتگان بر جانشین او، امام معصوم، نازل می‌شدند که شبیه‌ترین شخص به او است. شیعه از این آموزه که شب قدر همیشگی است و نزول فرشتگان در این شب، حتمی است و از طرفی، این نزول نیازمند نزولگاهی قابل است، به وجود حجت در تمام زمان‌ها تا قیامت استدلال کرده‌اند. برخی از روایات یاد شده به قرار زیر است:
روایتی از امام باقر(ع): «یا معشر الشیعه! خاصموا بسوره انا انزلناه تفلجوا. فوالله انها لحجه الله تبارک و تعالی علی الخلق بعد رسول الله صلی الله علیه و آله و انها لسیده دینکم و انها لغایه علمنا: ای جماعت شیعه! علیه مخالفان خود به سوره انا انزلناه استناد کنید که پیروز خواهید شد. سوگند به خدا که این سوره برای حجت خداوند تبارک و تعالی بعد از رسول است. این سوره همانا مدرک دین شما و نهایت علم ما است.»
روایتی از ابن عباس: «قال علی:ان لیله القدر فی کل سنه و انه ینزل فی تلک الیله امر السنه و ان لذلک الامر ولاه بعد رسول الله صلی الله علیه و آله. فقلت: من هم ؟ فقال: انا و احد عشر من صلبی ائمه محدثون: علی بن ابی طالب گفت: در هر سال شب قدری هست که در آن شب امر یک سال نازل می‌شود. برای آن والیانی است بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله. پرسیدم: آنان چه کسانی هستند؟ گفت: من و یازده تن از پشت من که همگی امام و محدَّث‌اند.»
تقریر استدلالی که از مجموع روایات اقامه کرده‌اند، چنین است:
۱٫ در شب قدر، مقدرات یک سال بر پیامبر اکرم(ص) نازل می‌شده است.
۲٫ شب قدر مختص به زمان پیامبر(ص)نیست و هر ساله تا قیامت جاری است.
۳٫ برای نزول فرشتگان و مقدرات الهی در شب قدر به نزولگاهی شبیه پیامبر در صفاتی مانند عصمت نیاز است.
۴٫ این محل نزول، بنابر روایات، امامان معصوم اهل بیت(ع)است.
نتیجه: در زمان حاضر نیز به ناچار باید یک امام معصوم در حیات باشد که نبابر روایات، او مهدی(ع) آخرین امام معصوم است.
تعیین شب قدر
در منابع دینی اسلام، به این که شب قدر کدام شب سال است تصریح نشده و مسلمانان با نگاه به قرائن و شواهد موجود در قرآن، احتمالاتی را مطرح ساخته‌اند. با این حال، در برخی روایات نقل شده از امامان(ع) نشانی‌هایی به نسبت دقیق از این شب می‌توان یافت.
دیدگاه شیعه
بنابر روایات شیعه شب قدر یکی از سه شب ۱۹، ۲۱ یا ۲۳ ماه رمضان است؛ اما احتمال شب ۲۳ بیشتر است و از این رو ابن بابویه صدوق گفته است: «بزرگان ما درباره شب قدر، همه یک سخن‌اند که شب بیست و سوم ماه رمضان است.»بنابر یک روایت از امام صادق(ع) شب قدر تا قیامت باقی است و در ماه رمضان واقع است. بنابر روایتی دیگر، تقدیر در شب نوزدهم و ابرام (تأکید بر تقدیراتی که شده است) در شب بیست و یکم و امضا در شب بیست و سوم است.
دیدگاه اهل سنت
اهل سنت معتقدند که شب قدر طبق حدیث نبوی، یکی از ده شب آخر ماه رمضان است و بر اساس احادیث کتب صحاح خویش غالبا شب بیست و هفتم را شب قدر می‌دانند و در آن شب به دعا و شب زنده داری می‌پردازند. برخی اهل سنت اظهار داشته‌اند که تا زمان زندگی حضرت محمد(ص) شب قدر در هر سال تکرار می‌شد اما از آن پس دیگر شب قدری نیست. به گفته برخی دیگر، شب قدر شبی جاری در تمام سال است و در هر سال شبی نامعلوم است. این شب در سال بعثت در ماه رمضان بوده اما در سال‌های دیگر ممکن است در دیگر ماه‌ها باشد.
فضایل شب قدر
در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام خوانده شده است. برخی از فضایل این شب در قرآن و حدیث عبارتند از:
از هزار ماه بهتر: قرآن تصریح کرده است که این شب از هزار ماه بهتر است: «لَیلَهُ القَدرِ خَیرٌ مِن اَلفِ شَهرٍ» و در صحیفه سجادیه (دعای ۴۴) آمده: «فَضلُ لَیلَهٌ واحِدَهُ مِن لَیالیهِ، عَلَی لَیالی اَلفَ شَهرٍ و سشَّماهَا، لَیلَهَ القَدرِ؛ فضیلت یکی از شبهای آن (ماه رمضان) از شبهای هزار ماه برتر است؛ شبی که خدا آن را شب قدر نام نهاد.
شب نزول قرآن: بنابر قولی، از مجموع برخی آیات قرآن و طبق روایات موجود، قرآن کریم در شب قدر به صورت یکباره از لوح محفوظ به آسمان دنیا یا بیت المعمور و یا قلب پیامبر اکرم(ص) نازل شده است. این را در اصطلاح علوم قرآنی نزول دفعی (یکباره) و نزول اجمالی قرآن می‌گویند. اما قرآن یک نزول تدریجی و تفصیلی هم دارد، که طی ۲۳ سال دوران نبوت پیامبر اسلام(ص) به صورت الفاظ نازل شده است.
شب آمرزش گناهان: از پیامبر خدا(ص) روایت کرده‌اند: «هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود.»
قلب ماه رمضان: در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «… شمار ماه‌های سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سر آمد ماه‌ها، ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، لیله القدر است.»
سَرور شب‌ها: از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند: «لَیلَهُ القَدرِ سَیدَهُ اللَّیالِی؛ شب قدر، سَروَر شب‌هاست.»
فضیلت روزهای قدر
بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شبهای آن گرانقدر و با فضیلت‌اند.
اعمال مستحب شبهای قدر
اعمال شبهای قدر بر دو نوع است:
یکم:اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.
دوم:اعمالی که مخصوص هر یک از شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم است.
