پیشینهٔ زندگی در تهران به دوران نوسنگی برمی‌گردد و کاوش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در تهران منجر به کشف اسکلت‌های ۷ هزار ساله انسان و ابزارهای سنگی شده است که در نوع خود بی نظیر بوده است.
در اوایل سده هفتم، با ویرانی شهر ری و مهاجرت مردم آن به تهران، دانش تجارت، ساخت‌وساز و شهروندی مردم ری به تهران انتقال یافت و باعث پیشرفت آن شد. در دوران صفوی نیز به طور گسترده‌ای بر اهمیت تهران افزوده شد اما سرچشمهٔ شکوفایی و پیشرفت این شهر، به پایتختی آن بر می‌گردد.
یعنی درست از زمانی که آقا محمدخان قاجار، پس از بارها تلاش برای تصرف تهران، بالاخره موفق به انجام این کار شده بود در نوروز سال ۱۱۶۵، پس از سال‌ها جنگ با خاندان زند و مدعیان پادشاهی، تهران را پایتخت خواند.
جایگاه اداری تهران کجاست؟
از نظر اداری، تهران به ۲۲ منطقه و ۱۲۲ ناحیهٔ شهری تقسیم شده‌است و شهرهای تجریش و ری را دربر گرفته‌است.
ادارهٔ شهر توسط شهرداری تهران انجام می‌شود. شهردار تهران توسط شورای شهر تهران انتخاب می‌شود و این شورا بر عملکرد شهرداری نظارت و برای ادارهٔ شهر، قانون‌گذاری می‌کند.
در سال ۱۳۴۷، نخستین طرح جامع تهران، با افق ۲۵ ساله و با مسئولیت عبدالعزیز فرمانفرمائیان و ویکتور گروئن تهیه شد که تاکنون از مهمترین مبنای قانونی توسعه شهر تهران بوده‌است.
به عنوان یک مرکز سیاسی و اداری، مهمترین نهادهای دولتی و قضایی ایران، همانند وزارتخانه‌ها و مجلس شورای اسلامی در این شهر واقع شده‌است.
توسعه تهران
روند توسعه تهران با ایجاد شهرک‌های تهران‌پارس و نارمک در شرق و تهران‌ویلا، شهرآرا و گیشا در غرب ادامه یافت. همچنین صنایع تازه و فرودگاهی در غرب و تأسیسات ترابری در جنوب گسترش یافتند. احداث اتوبان‌های چمران، مدرس، افسریه و همچنین احداث شهرک‌های جدید اکباتان، لویزان، غرب، شوش و ده‌ها کوی مسکونی دیگر در این دوره انجام شد. در این دوره تهران به سرعت به یک کلان‌شهر بین‌المللی تبدیل شد. برنامه‌های توسعه تهران بسیار گسترده بودند و این شهر یکی از شهرهای موفق آسیایی آن دوران بود.
مطالعات نخستین طرح جامع تهران در سال ۱۳۴۵ آغاز شد و در ۱۳۴۹ به تصویب رسید. در این برهه، تهران حدود ۱۸۰ کیلومتر مربع وسعت داشت و جمعیت آن به ۲.۷ میلیون نفر می‌رسید. این طرح، گسترش شهر تهران را به دلیل وجود ارتفاعات در شمال و شرق و نامناسب بودن زمین‌های جنوبی، در منطقهٔ غرب تعیین کرد و سطح شهر را به ده منطقه با مراکز مجهز تقسیم و شبکه‌ای از بزرگراه‌ها را نیز پیشنهاد کرد. ویکتور گروئن و عبدالعزیز فرمانفرمائیان مسئولیت این طرح را برعهده داشتند.
خطراتی که تهران را تهدید می‌کند
تهران در برابر بسیاری از رخدادها و خطرات طبیعی از جمله زمین‌لرزه آسیب‌پذیر است. بررسی‌های زمین‌شناسی انجام شده بیانگر آن است که شهر تهران روی گسل‌های زیادی قرار دارد. با گسترش فضای شهر، ساخت‌وسازهایی نیز در حریم یا روی گسل‌های بزرگ و لرزه‌خیز انجام شده‌است. افزون بر آن، دشت تهران و شهر ری دارای شکستگی‌هایی است که ممکن است به هنگام لرزش گسل‌های بزرگ، دچار لغزش و جابه‌جایی شوند.
با بررسی زمین‌لرزه‌های روی داده در گستره تهران و پیرامون آن، زمین‌لرزه‌هایی به بزرگی ۷.۷ درجه ریشتر را می‌توان یافت. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که گسل‌های مشا در ارتفاعات البرز و گسل گرمسار فعالیت بیشتری داشته‌اند.
کارشناسان بر این باورند که با توجه به اینکه از آخرین زمین‌لرزه بزرگ تهران مدت زیادی می‌گذرد، خطر رخ دادن زمین‌لرزه‌ای بزرگ در تهران افزایش می‌یابد. پیش‌بینی زلزله‌هایی تا ۸ ریشتر در تهران شده‌است و تمام مناطق، حتی آن‌هایی که روی گسل نیستند نیز در برابر چنین رخدادهایی آسیب‌پذیرند. البته احتمال ویرانی تمام شهر با یک زمین‌لرزه، از سوی کارشناسان رد شده‌است.
وضعیت نامناسب مدیریت بحران شهر تهران و احتمال رفتار نامناسب شهروندان هنگام رخ دادن خطرات طبیعی، باعث نگرانی‌هایی شده‌است. «قفل شدن شهر» که بر اثر خروج مردم از محلهٔ خود و ایجاد ترافیک هنگام زمین‌لرزه رخ می‌دهد نیز می‌تواند کار امداد و نجات را با مشکل روبرو سازد.
از سیل نیز توسط مقامات شهری تهران به عنوان خطری جدی یاد شده‌است.اختلاف ارتفاع زیاد، ساخت‌وساز در حریم یا بستر رودها و مسیل‌ها، شرایط اقلیمی ویژه، وجود رودخانه‌هایی نظیر رودخانهٔ کرج، مسیل‌های پرشمار دیگر و قرارگرفتن شهر در پای کوه از جمله دلایل اصلی تهدید تهران توسط سیلاب است.
آیا نمونه موفق در انتقال پایتخت‌ها داشته‌ایم؟
طبق بررسی‌های به عمل آمده، ۷۷ کشور (حدود ۱۸۰ بار) در طول تاریخ، پایتخت خود را تغییر داده‌اند که از میان آن‌ها نزدیک ۲۸ درصد از این جابجایی‌ها در قرن بیست و بیست و یک اتفاق افتاده است.
همین امر نشان دهنده آن است که انتقال پایتخت یک موضوع انتخاباتی یا سیاسی و از آن بدتر برای فراموش کردن مشکلات یک شهر نبوده بلکه یک تجربه موفق برای مدیریت شهرهای یک کشور محسوب می‌شود.
برخی از کشورها سعی کرده‌اند همزمان با تغییر مرکزیت سیاسی و اداری، مأموریت‌های مختلف را در بین شهرهای مختلف کشور توزیع کنند.
برای مثال پاکستان به عنوان یک کشور همسایه، نقش تجاری و بازرگانی را به کراچی، نقش نظامی و صنعتی را به راولپندی، نقش فرهنگی را به لاهور و نقش سیاسی و اداری را به اسلام‌آباد داده است.
همچنین عربستان سعودی، نقش سیاسی و اداری را به ریاض، تجاری و بازرگانی را به جده و گردشگری را به مکه واگذار کرده است.
انتقال مرکز سیاسی و اداری در چند مرحله زمانی مختلف، انتقال پایتخت به صورت جهانی صورت گرفته است و برخی از کشورها از حوادث جهانی تأثیر پذیرفته‌اند و نتایج ناشی از این تأثیرات باعث شده است که این کشورها نسبت به تغییر پایتخت خود اقدام کنند.
آنچه در روسیه اتفاق افتاد
برای مثال بعد از انقلاب روسیه، بعد از جنگ جهانی دوم و بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، برخی از کشورها دست به تغییر پایتخت زده‌اند.
این امر نمایانگر تأثیرپذیری این کشورها از حوادث جهانی است. روسیه در سال ۱۹۱۸، آلبانی در سال ۱۹۲۰، ترکیه در سال ۱۹۲۴، یمن در سال ۱۹۴۸، رژیم اشغالگر قدس در سال ۱۹۴۹، لیتوانی و اسپانیا در سال ۱۹۳۹، آلمان در سال ۱۹۴۹ و ۱۹۹۸، قزاقستان در سال ۱۹۹۷ دست به جابجایی پایتخت زده‌اند.
برخی دیگر از کشورها به‌دلیل مسائل داخلی و محلی دست به انتقال پایتخت زده‌اند.
پاکستان (۱۹۵۹)، به‌دلیل اختلافش با هند بر سر کشمیر
برزیل (۱۹۵۷) به دلیل قرار گرفتن ریودوژانیرو در ساحل اقیانوس اطلس، نداشتن مرکزیت هندسی، جمعیت زیاد ریودوژانیرو و عدم توسعه متوازن سرزمینی
کره جنوبی (۲۰۱۲) به دلیل نزدیکی به کره شمالی و قرار گرفتن سئول در مسیر سد بالادست این شهر از یک سو و نداشتن مرکزیت هندسی و دستیابی به توسعه متوازن سرزمینی از سوی دیگر، چنین تصمیمی گرفته‌اند.
انتقال پایتخت‌ها چقدر هزینه داشته است؟
تأمین هزینه انتقال مرکزیت سیاسی و اداری بین کشورها بسیار متغیر است و برخی از آن‌ها هیچ آماری منتشر نکرده‌اند.
مالزی کشوری است که تمام هزینه آن یعنی ۶٫۴ میلیارد دلار را از بخش خصوصی تأمین کرده است.
از ۳۵ میلیارد دلار هزینه شده برای انتقال پایتخت در کره جنوبی، ۸٫۵ میلیارد دلار از طریق بودجه دولت و ۱۱٫۵ میلیارد دلار بوسیله بخش خصوصی تأمین شده است و پیش‌بینی می‌شود با مشارکت بیشتر بخش خصوصی این هزینه تا ۱۰۰ میلیارد دلار نیز برسد.
قزاقستان از جمله کشورهایی است که ۷ میلیارد دلار برای انتقال مرکزیت سیاسی و اداری از آلماتی به آستانه هزینه کرده که ۵ میلیارد دلار آن به وسیله بخش خصوصی و ۲ میلیارد دلار آن بوسیله بودجه دولتی تأمین مالی شده است.
ساختن شهر جدید تصمیم بیشتر کشورها!
بیشتر کشورهایی که تصمیم به انتقال مرکزیت سیاسی و اداری گرفته‌اند تلاش نموده‌اند شهر جدیدی طراحی کنند تا بتوانند ابعاد امنیتی را در شهر جدید کنترل و با ایجاد یک طرح جامع مدرن، مشکلات شهر جدید را به حداقل برسانند.
پاکستان در طراحی اسلام‌آباد، ابتدا پایتخت را از کراچی به راولپندی و بعد از طراحی و ساخت شهر با طرح شطرنجی، آن را به اسلام‌آباد منتقل کرد.
کره جنوبی از طرح کریدوری با خطوط متقاطع برای طراحی شهری در سجونگ استفاده کرد. برزیل پایتخت خود را از سواحل اقیانوس اطلس که در حاشیه کشور برزیل قرار داشت به مرکز آن انتقال داد و از طرح شهری شبیه هواپیما در ساخت آن شهر استفاده کرد و قزاقستان به دلیل قرار گرفتن شهر آلماتی در جنوب شرقی و در حاشیه این کشور، پایتخت را از حاشیه جنوبی به شمالی انتقال داد و از طرح کریدوری در طراحی شهری استفاده کرد.
بنابراین، بیشتر کشورهایی که مورد مطالعه قرار گرفتند در انتقال مرکزیت سیاسی و اداری سعی کرده‌اند آن را به شهر موجود منتقل نکنند. در بین کشورهای مطالعه شده، مالزی، مرکز سیاسی و اداری را به ۳۰ کیلومتری جنوب کولالامپور منتقل کرد و شهر جدیدی ساخت.
پاکستان یک استثناء!
در بین کشورهای مطالعه شده، پاکستان تنها کشوری است که مرکزیت سیاسی و اداری را به صورت موقت به راولپندی منتقل کرد تا شهر اسلام‌آباد ساخته شود.
تجربه‌های جهانی کشورهایی مانند برزیل، ترکیه و قزاقستان، کاهش نرخ رشد در پایتخت قدیم را تأیید می‌کنند. نرخ رشد جمعیت ریودوژانیرو از ۱٫۳۸ در سال ۱۹۶۰ (سال انتقال پایتخت) به ۱٫۰۶ در سال ۲۰۰۰ رسید.
نرخ رشد جمعیت استانبول بعد از انتقال پایتخت به آنکارا از ۵ درصد در سال ۱۹۵۵ به ۱٫۴۵ درصد در ۲۰۱۸ رسیده است.
آنکارا شهری بود که در سال ۱۹۰۰ یعنی قبل از انتقال پایتخت ۳۰۰۰۰ نفر جمعیت داشت و بعد از انتقال پایتخت در سال ۱۹۲۳ روند جذب جمعیت در آنکارا تشدید شد و طبق آمار سال ۲۰۱۸، این شهر ۵٫۵ میلیون نفر جمعیت داشت.
شهر آستانه در سال ۱۹۹۶، ۳۵۰۰۰ نفر جمعیت داشت و جمعیت فعلی آن به یک میلیون نفر می‌رسد.
کلام آخر!
شهر تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران نیز به دلیل تراکم بالای جمعیت، دارای چالش‌های جدی از جمله آلودگی هوا، گرانی زمین، افت سطح آب‌های زیرزمینی، خطر زلزله و … است که بی‌توجهی به آن‌ها ممکن است در طی چند سال آینده، بحران‌آفرین باشد.
از این روز لازم است با توجه به ایجاد شورای ساماندهی، تمرکززدایی و امکان‌سنجی انتقال مرکز سیاسی و اداری، مسأله انتقال مرکز سیاسی و اداری به عنوان گزینه موثر و قابل انتقال به طور جدی‌تر مورد توجه قرار گیرد.
مرکزیت سیاسی و اداری با توجه به تجارب جهانی گزینه‌ای است که می‌تواند نرخ رشد جمعیت در تهران را کاهش دهد و هزینه‌های آن از سوی بخش خصوصی تأمین شود.
