بعد از سفر ظریف به ترکیه و اعلام خبری مبنی بر راه اندازی کانال های مالی میان ایران و ترکیه برای بهبود شرایط تجارت، مشخص شد که دولت در پی ایجاد ساز و کاری مشابه با اینستکس (INSTEX) برای کشورهای غیر اروپایی نظیر ترکیه است.
ظریف در حاشیه رونمایی از پایگاه اینترنتی دیپلماسی اقتصادی اعلام کرد که اگرچه روابط بسیار خوبی با همسایگان داریم، اما سازوکارهای مشابهی را با بسیاری از کشورها راه‌اندازی کرده و در حال عمل به آنها هستیم.
اخیرا دولتمردان در اظهاراتی تاسف‌بار اذعان کردند که می‌خواهند سازوکارهای مشابه را با کشورهای غیر اروپایی راه بیاندازند. ظریف-وزیر امور خارجه، انصاری-معاون اقتصادی وزیر امور خارجه، بعیدی‌نژاد-سفیر ایران در انگلیس، از جمله کسانی بودند که این خبر را اعلام کردند. رسانه‌ی دولت نیز در یادداشتی، از این اقدام به عنوان راهی برای دور زدن تحریم‌های آمریکا یاد کرد.
غلامرضا انصاری، معاون دیپلماسی وزارت خارجه نیز در همایش فرصت ها در بندرعباس به فرصت های ایران اشاره کرده و با پیشنهاد بازار عراق به تولید کنندگان اعلام کرده بود که در بحث مشکلات نقل و انتقال مالی با خارج از کشور طرحی تحت عنوان تهاتر به دولت پیشنهاد شده تا مشکلات تولیدکنندگان در این زمینه برطرف شود.
در همین راستا حمید بعیدی نژاد سفیر ایران در انگلیس در توئیتی نوشت: کشورمان با دیگر کشورها از جمله ترکیه، عراق، روسیه، چین، هند، سوئیس و دیگران برای راه‌اندازی ساز و کارهای مشابه اینستکس جهت توسعه روابط اقتصادی دوجانبه توافقات مهمی را به اجرا می‌گذارد.
راه اندازی اینستکس در قبال کشورهای غربی و اروپایی در شرایطی بود که آمریکا با خروج از برجام راه اجرای برجام را برای کشورهای اروپایی بسته و کشورهای اروپایی برای انتقال پول به کشور ما پیشنهاد کانال مالی SPV به جای روابط بانکی را داده و در نهایت هم یک ساز و کار مبادله‌ای به نام اینستکس را مطرح کردند که بتوانند کالای مورد نیاز آن هم تنها دارو و غذا را به ایران برسانند.
حقیقت اینستکس چیست و چرا نباید به آن دل خوش کرد؟
INSTEX یا ابزار حمایت از تبادلات تجاری، برای شروع کار تمرکز خود را بر دارو، مواد غذایی و کشاورزی گذاشته است که در واقع اقلام غیر تحریمی هستند. این محدودیت های تبادلات تجاری تا جایی بود که در بیانیه اعلام INSTEX هم آمده بود که اساساً این روش در مورد نیازهای اولیه که شامل تحریم ها هم نیست قابل پیگیری بوده و نمی توان برای موارد دیگر آن را بسط داد.
محدودیت هایی که اینستکس ایجاد می کند
در حقیقت اینستکس نیازهای کشور برای مواد اولیه را فراهم می کند که البته هنوز به نحوه صحیحی قابلیت اجرا پیدا نکرده از همین رو نمی توان آن را به عنوان یک نمونه موفق تبادلات تجاری عنوان کرد؛ این در شرایطی است که آقای عراقچی اظهار نظر کرده و گفته است ما خودمان نیز نمی‌دانیم ساز و کار مالی اینستکس چگونه خواهد بود.
از طرف دیگر باید در نظر داشت اینستکس یا همان نفت در برابر غذا برای شرایطی است که ما در تأمین مواد غذایی محدودیت داشته باشیم و این در حالی است که ایران به دنبال توسعه روابط بیشتر خود با کشورهای همسایه بوده و اساساً مشکلی در مراودات اولیه با کشورهای همسایه حتی در خصوص غذا و دارو ندارد که نیازمند ساز و کار مالی جدید به نام اینستکس باشد.
محدودیت روابط با اجرای اینستکس برای کشورهای همسایه
آنچه که مشخص است طرف‌های همکار با ایران و کشورهای همسایه نسبت به اروپا، همراهی بسیار بیشتری دارند و می‌توان مکانیزم‌های قوی تر و با ظرفیت بیشتری را حاکم کرد؛ اینستکس ضعیف ترین مدل از تسویه تجاری است، به جای اینکه یک شرکت تسویه برای تهاتر راه‌اندازی شود، می‌توان روابط بانکی را تشکیل داد و تقویت کرد.
طبیعی است که راه اندازی پیمان های دوجانبه و همچنین مراودات تجاری میان ایران و کشورهای همسایه نظیر عراق در شرایط فعلی برای ایران بهتر از نمونه غربی و آزمایش نشده کانال مالی اینستکس است.
عدم ضرورت اینستکس برای کشورهای همسایه
نکته قابل تأمل این است که در حال حاضر نیز توافق‌های بانکی با برخی از کشورها، به تصویب و امضا رسیده است و نیاز به تغییر شکل آنها به صورت کانال های مشابه اینستکس وجود ندارد به عنوان مثال، طبق اعلام همتی، رئیس بانک مرکزی قرار است بانک مرکزی ایران حساب های یورویی و دیناری در عراق داشته باشد و مبادلات گاز و نفت با این حساب ها انجام شود.
از طرف دیگر علاوه بر این روسیه و ترکیه نیز اعلام کرده‌اند تمایل دارند با ایران پیمان پولی دو جانبه منعقد کنند، تا جایی که در سال های گذشته پوتین اعلام کرده بود که روسیه در حال برنامه ریزی برای گسترش حجم تجارت با تهران و استفاده از پولهای ملی در پرداختهای دوجانبه است با گذشت سال ها از این پیشنهاد به نظر می رسد بانک مرکزی و دولت پیگیری جدی در این رابطه نکردند.
از طرف دیگر ترکیه اعلام کرده بود که تمایل به گسترش پیمان های دوجانبه پولی دارد اما پیمان پولی دوجانبه میان ایران و ترکیه حدود یک سال است که متوقف شده و بانک مرکزی ایران با وجود تقاضای طرف مقابل، اقدام قابل توجهی جهت اصلاح و به کارگیری مجدد آن نکرده است.
لزوم توسعه ظرفیت های گسترده تر از اینستکس
باید توجه داشت سازوکارهای تهاتری با بعضی از کشورها وجود دارد که ظرفیت آن بسیار بیشتر از اینستکس است. به عنوان مثال در ۱۵ آبان ماه سال ۹۷، خبرگزاری یونهاپ کره‌ی جنوبی خبر از سفر تیمی از مقامات این کشور درست قبل از اعلام معافیت‌های تحریمی توسط آمریکا به ایران داد که طی این سفر، این تیم با عراقچی دیدار داشته و توافق شد مکانیسم تراکنش‌های تجاری دو جانبه بر پایه‌ی ارز کره‌ی جنوبی (وون) از طریق حساب‌های بانک مرکزی در دو بانک کره‌جنوبی به نام ووری بانک (Woori Bank) و بانک صنعت کره‌ی جنوی (IBK) دوباره راه‌اندازی شود.
علاوه بر این، مشابه با مکانیزم کره‌ی جنوبی که تهاتر و تسویه بر پایه تبادلات بانکی است، روابط عمومی بانک مرکزی در تاریخ ۱۰ دی ۹۷ اعلام نمود که در دیدار سفیر هند با رییس بانک مرکزی، مکانیزم مالی بین دو کشور آماده شده و دو کشور بر اساس معافیت دریافتی دولت هند، فعالیت تجاری و بانکی خود را طی روزهای آتی انجام خواهند داد. علاوه بر هند و کره‌ی جنوبی، بانک کونلون چین نیز هم‌اکنون به روابط بانکی خود با ایران ادامه می‌دهد.
دولت سازوکاری را الگوی گسترش روابط مالی خود قرار داده که تاکنون اجرا نشده و از طرف دیگر با اذعان مقامات اروپایی قرار نیست تحریم‌ها را دور بزند و مقام معظم رهبری طی سخنرانی خود در نوروز ۹۸ آن را «شوخی تلخ» اروپایی‌ها قلمداد کردند.
خطر بزرگ این است که سازوکارهای مد نظر دولت، ذیل نظارت اینستکس اروپایی ها شکل بگیرد که در این صورت شاهد تسلط اروپا بر همه تعاملات خارجی کشورمان خواهیم بود. دولت برای مقابله با تحریم‌ها و خنثی سازی اثر آنها باید به ایجاد روابط دو جانبه بانکی با کشورهای مختلف اقدام کند.
آنچه که مشخص است در شرایطی که ایران روابط بسیار بهتری با کشورهای همسایه خود داشته و همچنین از دیرباز با آنها مراودات تجاری داشته چرا باید در چارچوب اینستکس که محدودیت های زیادی به همراه دارد با کشورهایی نظیر ترکیه و روسیه تجارت کند؛ در حقیقت پیمان های دوجانبه پولی چه ایرادی دارد که دولت همچنان بر طبل توخالی اینستکس می کوبد؟
