به نقل از وبلاگ اشراق /
درباره ی انواع و اقسام توسّل نظرهای گوناگونی مطرح شده است که همه ی آنها در تأیید اصل توسّل مشترک هستند؛ اگر چه در برخی مواقع اختلاف نظرهایی مشاهده می شود. جمع بندی نظرهای مختلف را می توان در سه نوع توسّل بیان کرد:
توسّل های مشروع:
در آموزه های دینی، با دو نوع اسباب مواجه می شویم که موجب تقرب به خداوند متعال می شود:
۱- واجبات و مستحبات که از جمه ی آن ها جهاد و تقوی است. امیرالمؤمنین(ع) در این باره فرموده است:
همانا بهترین چیزی که انسان ها می توانند با آن به خدای سبحان نزدیک شوند، ایمان به خدا و ایمان به پیامبر(ص) و جهاد در راه خداست، جهاد قله ی بلند اسلام و یکتا دانستن خداست.۱
همچنین امام باقر(ع) کلام خدای مهربان را چنین بیان می فرماید:
بنده ی من با هیچ چیز، بهتر از واجباتی که برای او معیّن کرده ام، به من تقرب نمی جوید. او با انجام دادن نوافل به من تقرب می جوید تا جایی که او را دوست می دارم. هنگامی که او را دوست داشتم، گوش و چشم و زبان و دست او می شوم و اگر مرا بخواند، او را پاسخ می گویم و اگر از من چیزی بخواهد، به او می دهم.
۲- وسایل توسّلی که در قرآن و روایات وارد شده است و صحابه و تابعین صحابه هم به آن ها متوسّل می شدند. همه ی این وسایل موجب تقرب به خداوند و تمام مذاهب اسلامی بر آن اتفاق دارند. به نمونه هایی از توسّل مشروع اشاره می کنیم:
۱- توسّل به اسما و صفات خدا
خدا فرمان می دهد او را به نام های نیک بخوانند، چنان که می فرماید:
وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا؛
خدا را نام های نیکی است، او را به آن ها بخوانید.۲
از این جهت خدا را می توان با نام هایی که در قرآن مجید و سنّت نبوی وارد شده است، خواند؛ خواه نامی که ناظر به صفات ذاتی او باشد مانند عالم و قادر، یا صفات فعل او مانند خالق و رازق، یا ناظر به صفات کمال او، مانند سمیع و بصیر باشد، یا حاکی از پاکی او از نقص باشد مانند قدّوس؛ مثلا انسان چنین بگوید:
یا الله یا رحمن یا رحیم یا خالق السّماوات والأرض و یا غافر الذنوب یا رازق الطفل الصغیر.
خواندن خدا با این نام ها که حاکی از جمال و جلال و رحمت و مغفرت است، سبب می شود رحمت الهی جلب و دعای انسان مستجاب شود.
عبدالله بن بریده از پدرش نقل می کند، رسول خدا صدای مردی را شنید که خدا را با نام های یاد شده در زیر می خواند و می گوید: «اللهم انّی أسئلک لا اله الّا أنت الأحدُ الصّمد الّذی لم یَلِد و لَم یّولد و لَم یَکُن له کفواً أحد» پیامبر به او فرمود:
خدا را به اسم اعظم وی خواندی که اگر به آن نام خوانده شود، اجابت می کند و اگر سئوال شود، عطا می فرماید.۳
امام باقر و صادق(ع) دعای خود را چنین آغاز می کردند:
اللهم انّی أسئلک باسمِکَ العَظیمِ الأعظمِ الأعزِّ الأجلِّ الأکرمِ الّذی اذا دُعیتَ به علی مَغالقِ أبوابِ السَّماءِ لِلفَتحِ بِالرحمهِ انفتَحت، و اذا دُعیتَ به عَلی مضایق أبواب الأرضِ لِلفَرجِ النفَرَجت، و اذا دُعیت بِهِ علَی العسر للیسر تیسّرت؛
خدایا من تو را به گرامی ترین و بزرگ ترین و والاترین نامت می خوانم که اگر با آن نام تو را بخوانند که درهای آسمان برای رحمت گشوده می شوند و اگر برای هر سختی خوانده شود، آسان می گردد.
توسّل به اسمای خدا و سپس خواستن حاجت، مورد اتفاق همه ی فرق اسلامی است.۴
۲- توسّل به قرآن کریم
قرآن کریم مکانت و منزلت خاصّی نزد خدا دارد و یکی از وسایلی است که می توان به آن توسّل جست. احمد بن حنبل از عمران بن حصین نقل می کند که از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود:
قرآن را بخوانید و به وسیله ی آن از خدا بخواهید پیش از آنکه گروهی بیایند و به وسیله ی قرآن از مردم چیزی بخواهند.۵
حریزبن عبدالله سجستانی از امام باقر(ع) نقل می کند که یکی از مستحبات شب قدر این است که انسان قرآن را به روی خود بگشاید و بگوید: «الّلهم انّی أسئلک بِکِتابک المُنزلِ و ما فیهِ و فیه اسمُک الأکبرُ و أسماؤک الحُسنی و ما یّخافُ و یُرجی أن تجعلنی من عتقائک من النّار».۶
۳- توسّل به اعمال نیک خود
هرگاه انسان در طول عمر خود، عمل نیکی را دور از هر نوع ریا و خودنمایی انجام داده باشد، می تواند به آن توسّل جوید و از خدا درخواست حاجت کند و به این نوع توسّل در برخی از آیات اشاره شده است؛ ماند این آیه:
وَ إِذْ یَرْ‌فَعُ إِبْرَ‌اهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَإِسْمَاعِیلُ رَ‌بَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ ۷
هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه ی خدا را بالا می بردند و می گفتند: خدایا از ما بپذیر که تو شنوا و دانایی.
در این آیه پدر و پسر عمل نیک خود را می گفتند و آنگاه از خدا مسئلت می نمایند و می گویند: پروردگارا، ما را فرمان بردار خویش ساز و از دودمان ما مردمانی فرمان بردار پدیدآور و شیوه ی پرستش خود را به ما نشان بده و توبه ی ما را بپذیر که تو، توبه پذیر و مهربانی.۸
در این آیه، چهار درخواست پس از عرصه ی آن عمل نیک آمده است و در آیه دیگر می خوانیم:
الَّذِینَ یَقُولُونَ رَ‌بَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ؛۹
پروردگارا، ما ایمان آوردیم پس گناهان ما را بیامرز و ما را از عذاب آتش نگاه دار.
در این آیه، پس از عرضه ی عملی فلبی به نام «ایمان» دو درخواست پشت سر هم آمده است که در حقیقت توسّل به آن عمل نیک، به دلیل آن دو درخواست است.
و در احادیث اسلامی این نوع توسّل از پیامبر(ص) نقل شده است. حصین بن عمران از رسول خدا(ص) نقل می کند که آن حصرت فرمود:
سه نفر از پیشینیان دچار باران شدند. همگی به غار پناه بردند. ناگهان دهانه ی غار بر اثر رانش زمین پوشیده شد. آنان با یکدیگر گفتند ما را جز راستی چیزی نجات نخواهد داد. هر یک از ما خدا را با عملی که می داند، از روی اخلاص انجام داده است، بخواند تا وسیله ی نجات گردد. یکی از آنان گفت: خدا تو می دانی من کارگری داشتم که روی زمین کار می کرد تا در مقابل، پیمانه ای از برنج به او بدهم. او بدون آنکه مزد خود را بگیرد، از آنجا رفت و من سهم او را از برنج کاشتم و با پول آن گاوی خریدم. هنگامی که آمد مزد خود را بگیرد، گفتم این گاو را بردار و برو. او در پاسخ گفت: من فقط پیمانه ای برنج از تو می خواهم. گفتم: این گاو نتیجه ی همان پیمانه است. خدایا، می دانی من این کار را برای تو انجام دادم، اکنون گشایشی در کار ما بفرما. در این موقع، بخشی از دهانه ی غار باز شد.
دومی گفت: خدایا، تو می دانی من پدر و مادر پیری داشتم، هر شب برای آنان شیر گوسفند می آوردم. شبی دیر آمدم و آن ها به خواب رفته بودند. در حالی که خانواده ی من گرسنه بودند، من در خانه ماندم تا آن ها شیر خود را صرف کنند. دوست نداشتم آن ها را از خواب بیدار کنم. همچنین نخواستم شیر را در کنار آنان بگذارم و به خانه برگردم و آنان رغبت به خوردن آن پیدا نکنند. از این جهت، ماندم تا صبح شد، شیر را به آنها دادم. خدایا تو می دانی من این کار را برای تو کردم، گشایشی در کار ما انجام بده. در این هنگام، بخش دیگری از دهانه ی غار باز شد.
سومی گفت: خدایا تو می دانی من دختر عمویی داشتم که به او عشق می ورزیدم و او را برای کام گیری در مقابل صد دینار آماده کردم. هنگامی که همه مقدمات فراهم شد، دختر عمو گفت: از خدا بترس و از این کار منصرف شو. من قبول کردم. خدایا من این کار را برای تو انجام دادم. در این هنگام دهانه غار به طور کامل باز شد و آنان رهایی یافتند.۱۰
۴- توسّل به دعای برادر مؤمن
دعای برادر مؤمن یکی از وسایلی است که می توان به آن توسّل جست. قرآن بیان می کند حاملان عرش در حقّ افراد با ایمان استغفار می کنند.۱۱ و مؤمنان در حق برادران مؤمنی که در ایمان پیشی گرفتند، دعا می کنند.۱۲ این آیات حاکی از آن است که دعا در حق دیگران امری مطلوب است؛ مع الوصف، توسّل و درخواست دعا از برادر مؤمن دلیل لازم دارد.
عبدالله بن عمروعاص می گوید: از پیامبر(ص) شنیدم: هرگاه صدای مؤذن را شنیدید، همان را تکرار کنید، سپس بر من درود بفرستید. خدا ده برابر پاداش می دهد. آنگاه برای من از خدا «وسیله» بطلبید. آن مقامی است در بهشت که فقط شایسته ی یکی از بندگان خداست و من امیدوارم که همان بنده باشم. آن کس که برای من «وسیله» را بطلبد، شفاعت من در حق او رواست.۱۳
در روایات معصومین، این نوع توسّل وارد شده است. ابوبصیر از امام باقر(ع) نقل می کند امام سجاد(ع) به یکی از غلامان خود گفت: برو در کنار قبر رسول خدا(ص) دو رکعت نماز بخوان و در حق من استغفار کن. هنگامی که غلام این عمل را انجام می داد، آن حصرت او را آزاد می کرد۱۴ علی بن محمّد الحجّال، به امام هادی(ع) نوشت: نوعی بیماری در پایم پدید آمده است که نمی توانم برخیزم و بنشینم. اگر صلاح می دانید از خدا بخواهید بیماری مرا برطرف کند و مرا در انجام فرایض و ادای امانت ها یاری رساند.۱۵
۵- توسّل به دعای پیامبر(ص) در حال حیات
از آیات قرآن استفاده می شود در امّت های پیشین، افراد گنه کار از پیامبر زمان خود، درخواست می کردند در حق آنان استغفار کند. درباره برادران یوسف می خوانیم؛ هنگامی که پرده از روی کار برافتاد، رو به یعقوب کردند و گفتند:
یا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ؛۱۶
پدرجان از خدا بخواه که گناهان ما را ببخشد، ما اشتباه کردیم.
یعقوب در پاسخ گفت:
سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَکُمْ رَ‌بِّی إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّ‌حِیمُ؛۱۷
من از خدا خواهم خواست که گناهان شما را ببخشد، او بخشاینده و مهربان است.
قرآن درباره ی گنه کاران می فرماید:
اگر هنگامی که بر خود ستم کرده اند نزد تو پیامبر خاتم بیایند و از خدا بخواهند که گناهان ایشان را بیامرزد و پیامبر(ص) نیز برای آنان آمرزش بخواهد، خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت.۱۸
در آیه ی دیگر منافقان را چنین نکوهش می کند:
اگر به آنان گفته شود بیایید تا پیامبر(ص) خدا برای شما آمززش بخواهد، سر بر نمی تابند، و آنها را می بینی که از سخن تو رویگردان شده و تکبر می ورزند.۱۹
از این دو آیه استفاده می شود که یکی از وسایل جلب مغفرت، توسل به دعای پیامبر(ص) و آمرزش خواهی اوست. مسلماً منزلت پیامبر(ص) نزد خدا سبب استجابت دعای آن حضرت است و قطعاً خواسته های آن نیازمند برآورده می شود.
این توسل های پنج گانه مورد اتفاق همه ی علمای اسلام است. آنچه اخیراً مورد شبهه واقع شده، توسل های بعدی است که یکی پس از دیگری درباره ی آن سخن می گوییم.
پی نوشت ها:
۱- فیض الاسلام، نهج البلاغه، ص ۳۳۸٫
۲- سوره اعراف، آیه ۱۸۰٫
۳- صحیح ترمذی، ج ۵، ص ۴۷۵٫
۴- مصباح المجتهد، ص ۳۷۴٫
۵- مسند احمد، ج ۴، ص ۴۴۵٫
۶- إقبال الأعمال، ص ۴۱٫
۷- سوره بقره، ۱۲۷٫
۸- سوره بقره، آیه ۱۲۸٫
۹- سوره آل عمران، آیه ۱۶٫
۱۰- صحیح بخاری، حدیث سماره ۳۴۶۵؛ طبرسی، مجمع البیان، ج ۳، ص ۴۵۲٫
۱۱- سوره غافر، آیه ۷٫
۱۲- سوره حشر، آیه ۱۰٫
۱۳- صحیح مسلم، جزء ۳، کتاب الصلاه، ص ۴٫
۱۴- بحارالأنوار، ج ۴۶، ص ۹۲٫
۱۵- اربلی، کشف الغمه، ج ۳، ص ۱۸۲٫
۱۶- سوره یوسف، آیه ۹۷٫
۱۷- سوره یوسف، آیه ۹۸٫
۱۸- سوره نساء، آیه ۶۴٫
۱۹- سوره منافقین، آیه ۵٫
منبع: مهارت توسل به معصومان(ع) – مجموعه کتابهای مهارت زندگی – رضا اخوی.
