پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی ذیل سرفصل «اصطلاحات فقهی»، درباره معنای لغوی «ربا» نوشت{اینجا}:
معنای لغوی واژه «ربا»
پرسش: علمای لغت‌شناس کلمه «ربا» را که در قرآن‌کریم آمده چگونه معنا می‌کنند؟
پاسخ اجمالی: «راغب» مؤلف یکی از بهترین کتب لغت در زمینه قرآن، در معنی ربا مى‌گوید: «ربا در لغت داراى دو معناست: ۱- زیادى ۲- علوّ و برترى». صاحب «مقاییس اللغه» مى‌گوید: «ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو یک معنا دارد و آن زیادى و رشد و نموّ است». مؤلّف «لسان‌العرب» مى‌گوید: «ربا به‌معناى زیادى و نموّ است». در مجموع، ربا در لغت عرب داراى سه معناست: زیادى، علو و نموّ و در عرف شرع، زیادى در معاملات یا وام با شرایط خاصّ است.
پاسخ تفصیلی: دیدگاه اهل لغت درباره واژه ربا
۱- راغب در کتاب «مفردات»(۱) مى‌گوید: »ربا در لغت داراى دو معناست: ۱) زیادى ۲) علوّ و برترى»؛ سپس براى هرکدام از این دو، آیات قرآن را شاهد مى‌آورد. در مورد معناى دوم: «فَاِذا اَنْزَلْنا عَلَیها الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ»(۲)؛ (وقتى که آب [باران را] بر زمین [مرده بى‌آب و علف] فرستادیم زمین به جنبش درمى‌آید و رشد مى‌کند).
بعضى از ادباى عرب «رشد و نمو» را هم جزیى از معناى «ربا» دانسته‌اند؛ بنابراین معناى ربا، فزونى توام با رشد است که این معناى سوم با آیه فوق سازگارتر است و «تربیت» را هم بدین جهت تربیت مى‌گویند که فزونى در انسان به‌وجود مى‌آید و انسان رشد و نموّ پیدا مى‌کند.
این دانشمند معروف لغت سپس مى‌افزاید: ربا هرگونه زیادى در سرمایه است ولى در عرف شرع به زیادى خاصّى اطلاق مى‌گردد. خلاصه اینکه او براى ربا دو معنا ذکر کرده است: یکی «زیادى» و دیگری «رشد و نموّ».
۲- صاحب «مقاییس اللغه» مى‌گوید: ربا به دو صورت آمده «ربا» و «رباء» و هر دو یک معنا دارد و آن زیادى و رشد و نموّ است. به این ترتیب هر سه مفهوم را، در معناى ربا جمع کرده است.
۳- مولّف لسان العرب ـ که از کتابهاى لغت گسترده و فراگیر است ـ در این مورد مى‌گوید: ربا به معناى زیادى و نموّ است.
۴- و بالاخره صاحب «التحقیق فى کلمات القرآن الکریم» مى‌فرماید: «و التحقیق انّ الاصل الواحد فی هذه المادّه، هو الانفتاح مع زیاده بمعنى ان ینفتح شی فى ذاته ثمّ ینحصل له فضل و زیاده»؛ یعنى مفهوم اصلى این واژه گشایش توام با افزایش است.
از مجموع آنچه در بالا آمده نتیجه گرفته مى‌شود که ربا در لغت عرب داراى سه معناست: ۱٫ زیادى ۲٫ علو ۳٫ نموّ؛ و در عرف شرع، زیادى در معاملات یا وام، با شرایط خاصّى است.(۳)
———————–
پی نوشت:
(۱). کتاب مفردات ألفاظ قرآن از بهترین کتب لغت است که لغات قرآن کریم را تفسیر کرده است و مى‌توان گفت که تفسیر کوتاهى از قرآن است.
(۲). سوره فصلت، آیه ۳۹٫
(۳).گردآوری از کتاب: ربا و بانکدارى اسلامى، مکارم شیرازى، ناصر، تهیه و تنظیم: علیان نژادى، ابوالقاسم، مدرسه امام على بن ابى طالب(علیه السلام)، قم، ۱۳۸۰ شمسی، چاپ اول، ص ۵۵٫
