ساخت آثار سینمایی با مضمون تروریسم که می توان آنرا زیرمجموعه ای از ژانر جنگی تلقی کرد، در سینمای ایران طی دهه ۶۰ رونق زیادی داشت. تروریسم داخلی که گروهک هایی همچون منافقین، فرقان و… را به دلیل همزمانی جنگ ایران و عراق با نخستین سالهای انقلاب، تحریک به دسیسه چینی و تدارک برای قتل و آدم ربایی می کرد، دستمایه دراماتیک خوبی برای ساخت آثار نمایشی بود. ضمن اینکه بخشی از فیلم های سینمایی دفاع مقدس هم بستر مناسبی برای روایت قصه هایی از این دست بود. سینمایی که اگرچه در گیشه ایران خیلی مورد توجه مخاطبان نبوده، اما گهگاه آثاری قابل اعتنا را تحویل داده است. شاید هم همین عدم توفیق در گیشه بوده که موجب شده شمار ساخت فیلم هایی با مضمون تروریسم خصوصاً تروریسم جهانی در سینمای ایران محدود باشد. حال آنکه حتی پس از جنگ تحمیلی، با سر بر آوردن گروه های تروریستی مخوف مانند القاعده، طالبان و این اواخر داعش درخاورمیانه و تأثیرپذیری کشورمان از حضور شوم آنها، لزوم پرداخت به عملکردشان در قالب آثار سینمایی حس می شود. بویژه آنکه سینما با توجه به زبان جهانی و قابلیت های فراوانش در ارائه تصویری واقعی از این گروه ها در سطح گسترده می تواند بار زیادی را از دوش دستگاه دیپلماسی کشورمان نیز بردارد. اگر در دهه ۶۰ چنین فیلم هایی بیشتر مصرف داخلی داشتند و چندان نزدیک به استانداردهای جهانی با به عبارتی مقبول سلیقه مخاطبان سایر کشورها نبودند، اما در روزگار حاضر به دلیل تصویر مثبتی که از سینمای ایران در دنیا وجود دارد، فیلم هایی با محوریت افشاگری نسبت به ماهیت اصلی و پنهان گروه های تروریستی می توانند امکان عرضه به بازارهای بین المللی را بیابند. هر چند نباید از این امر هم غافل شد که کیفیت بالای این فیلم ها می تواند اقبال آنها را در بازار جهانی بیشتر کند. حال آنکه اصولاً در زمینه ساخت فیلم هایی با مضمون تروریستی، سینمای ایران چندان دست پر و موفق ظاهر نشده است. مشکلات بودجه ای و نبود فیلمنامه نویسان قهار در این حوزه از جمله اصلی ترین مشکلات برای ساخت آثار تماشاگر پسند برشمرده می شود. اقدام ابراهیم حاتمی کیا برای ساخت فیلم درباره گروه های تکفیری بهانه ای شد تا به جریان ساخت این آثار در سینمای ایران بپردازیم.
یک فلش بک
همانطور که ذکر شد، سینمای ایران در عرصه ساخت فیلم هایی با مضمون تروریسم کم تجربه نیست. با این وصف، در میان فیلم هایی با چنین مضمونی به هر حال چند اثر درخشان و قابل دفاع در سینمای ایران طی سه دهه های گذشته ساخته شده اند. فعالیت های سازمان مجاهدین (گروه منافقین) بخش عمده ای از سوژه فیلم های تروریستی را تشکیل داده اند. یکی از مهمترین فیلم هایی که در این باره نامش به ذهن می آید، «دست نوشته ها» تنها ساخته مرحوم مهرزاد مینویی است. وی که تدوینگر هوشمندی نیز بود، با توسل به فیلمنامه ای جذاب از بهروز افخمی و بهره گیری از تدوینی که ضرباهنگ مناسبی داشت، فیلمی پرتعلیق درباره ترورهای دهه شصت ساخت. فیلم پس از ۳۱ سال همچنان در تماشای مجدد غافلگیر کننده و دیدنی است. «تعقیب سایه ها» ساخته علی شاه حاتمی در سال ۱۳۶۹ نیز فیلمی با محوریت تروریسم است که البته بمب گذاریهای قصه آن اشاره های غالب تری به قاچاقچیان مواد مخدر دارد. فیلم یک اثر تجاری و نزدیک به علقه های مخاطب آن دوره داشت و جزو فیلم های قابل توجه کارگردانش است. کریم آتشی نیز در دهه ۷۰ به جرگه فیلمسازانی پیوست که علاقه زیادی به ساخت این آثار دارند. او پنج فیلم ساخته که سه تای آنها «پنجاه روز التهاب» (۱۳۷۲)، «انتهای قدرت» (۱۳۷۳) و «متهم» (۱۳۷۵) با چنین مضمونی ساخته شده اند و مایه های جاسوسی عامه پسندی دارند. بهروز افخمی نیز که نوروز دو سال پیش با فیلم «روباه» به فعالیت های تروریستی با تمرکز بر قتل دانشمندان هسته ای پرداخت و در گیشه ناکام بود، یک فیلم جذاب دیگر با موضوع ترور دارد. او «روز شیطان» را با خلق کاراکتر یک تروریست هراس انگیز و خونسرد (با بازی آتیلا پسیانی) در سال ۱۳۷۳ ساخت که نشان از احاطه و عنایت کارگردانش در زمینه فیلم های تروریستی داشت. مرحوم رسول ملاقلی پور هم در «پناهنده» (۱۳۷۲) به این مضمون پرداخت که در قیاس با فیلم های دیگرش خیلی تحویل گرفته نشد. در دهه های ۸۰ و بویژه ۹۰ رویکرد سینمای ایران به چنین فیلم هایی بیشتر شد و شاهد تولید و اکران آثاری همچون «به رنگ ارغوان»، «قلاده های طلا»، «نفوذی»، «امکان مینا»، «سیانور» و «ماجرای نیمروز» بودیم که دو فیلم آخر جزو ساخته های شاخص محسوب می شوند.
تلویزیون هم در این سالها با ارائه سریالهای خوش ساخت با مضمون تروریسم از جمله «ارمغان تاریکی»، «پروانه» و «تعبیر وارونه یک رویا» نشان داده علاقه مند به حمایت از چنین آثاری است. همانطور که اواخر بهار سال گذشته نیز سریال «نفس» با همین مضمون به کارگردانی جلیل سامان جلوی دوربین رفته تا احتمالاً تریلوژی او کامل شود.
تجربه های اخیر
یکی از ساخته های اخیر سینمای ایران در حوزه مقابله با تروریسم و گروه های تکفیری، «آوازهای سرزمین من» به کارگردانی عباس رافعی بود که به دلیل کاستی های آشکارش و عدم بهره گیری از سناریویی قرص و محکم پس از دو سال هنوز امکان اکران عمومی نیافته است. فیلم حتی به بخش رقابتی جشنواره فیلم فجر ۳۳ هم راه پیدا نکرد. ماجرای فیلم در لبنان می گذرد و در همین کشور و ایران فیلمبرداری شده و قصه پسر مسلمانی به نام ناصر است که عاشق دختری مسیحی به نام سارا می شود، اما در جریان حمله داعش آندو از یکدیگر جدا می افتند.درباره زمان اکران این فیلم، سال ۹۴ گفته شد که اواخر پاییز همان سال اکران خواهد شد، اما به سرانجام نرسید. تهیه کننده این فیلم امیرحسین شریفی بارها برای اکران آن تلاش کرد و مذاکراتی انجام داد، اما تا امروز موفق نشده است کاری از پیش ببرد.
«امپراطوری جهنم» ساخته سال گذشته پرویز شیخ طادی دیگر فیلم با موضوع تروریسم وهابی است. فیلم جزو پروژه های پر خرج سینمای ایران محسوب می شود که در جشنواره فجر سال گذشته به دلیل قرار گرفتن در بخش خارج از مسابقه، با انصراف سازندگانش از این رویداد کناره گیری کرد. فیلم در لوکیشن های فرانسه و گرجستان جلوی دوربین رفت و اتفاقاً تلاش شد تا در سکوت خبری ساخته شود. فیلم با بازی فرخ نعمتی، علیرام نورایی، علی نصیریان، عنایت شفیعی، کوروش زارعی و چند بازیگر لبنانی ساخته شده است و اندیشه های خشونت طلب و مخرب یک مفتی وهابی را به تصویر می کشد. «امپراطور جهنم» این روزها آماده اکران است، ولی به نظر می رسد ملاحظات سیاسی موانعی بر سر راه نمایش عمومی آن ایجاد کند، چرا که در هر صورت در شرایط حاضر روابط مخدوش ایران و عربستان پس از بروز فاجعه تکان دهنده منا تا حدی رو به بهبود گذاشته است. با قطعی شدن حضور ایرانیان در حج، شاید از نظر دستگاه دیپلماسی اکران فیلمی مثل «امپراطور جهنم» با توجه به خط اصلی قصه اش، در دوره فعلی التهاب برانگیز ارزیابی شود. در هر حال باید دید سرنوشت اکران این فیلم به کجا می کشد.
ابراهیم حاتمی کیا هم دیگر فیلمسازی است که یک سال پس از انتشار حضورش در سوریه، حالا خبر می رسد در تدارک جدی ساخت فیلمی با موضوع جنگ در این کشور است. طبق گزارشهایی که روز گذشته در رسانه ها منتشر شد، وی از چند بازیگر سوری و عرب در فیلمش استفاده خواهد کرد و از تعدادی از آنان تست هم گرفته است. او در این فیلم که گویا با سرمایه گذاری سازمان اوج ساخته خواهد شد، به جنایات گروه داعش و تهدیدات تکفیری ها خواهد پرداخت. محمد خزایی که تهیه کنندگی فیلم «امپراطور جهنم» را نیز برعهده داشت، قرار است در همین سمت با حاتمی کیا همکاری کند. شنیده می شود فیلم طی چهار ماه جلوی دوربین خواهد رفت و بخشی از داستان که در سوریه می گذرد، در دکورهایی که در ایران ساخته شده اند فیلمبرداری می شود. این فیلم همچنان در مرحله پیش تولید است. نام این فیلم هنوز مشخص نشده است.
