پس از ۲۱ سال بحث و گفت‌وگو درباره تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، امروز سران ۵ کشور حاشیه این دریا کنوانسیون رژیم حقوقی دریای خزر را بدون مباحث تحدید، حدود بستر و زیربستر و تعیین خطوط مرزی در آکتائوی قزاقستان تعیین کردند.
محمود صادقی عضو فراکسیون امید و استاد حقوق دانشگاه تربیت مدرس در توئیتی مدعی شد که “سهم ایران از دریای خزر از ۵۰درصد به ۱۱درصد رسیده است.”، ادعایی که با واکنش برخی حقوق‌دانان مواجه شد چراکه به‌گفته کارشناسان سهم ایران و شوروی از خزر حالت “مشاع” داشته است.
در همین زمینه به‌سراغ خسرو متعضد کارشناس تاریخ معاصر رفتیم تا درباره وضعیت خزر پیش از انقلاب اسلامی توضیح دهد.
خسرو معتضد مورخ تاریخ معاصر ایران در پاسخ به این پرسش که آیا سهم ایران از خزر پیش از انقلاب ۵۰درصد بوده یا خیر، گفت: به دریای خزر یا کاسپین در گذشته‌های دور دریای “فراخ‌کرت” می‌گفتند چون ۴۲۰ هزار کیلومترمربع و بزرگتر از کشور ژاپن است و اطرافش هم خالی از سکنه بوده و بعدها قبایلی جمع شدند. در دوره پطر کبیر (تزار روسیه) و اوایل قرن هجدهم، وی دستور پیشروی به‌طرف جنوب کاسپین می‌دهد و تا داغستان می‌آید اما بر اثر بیماری برمی‌گردد و نیروهای روسیه برای اولین بار در اینجا قدرت‌نمایی می‌کنند چون روسیه می‌خواست از دریای بالتیک تا دریای خزر جزو روسیه باشد.
** طبق قرارداد گلستان ایران قدرتش بر خزر را از دست داد
وی ادامه داد: در زمان کاترین کبیر پیشروی دوباره شروع می‌شود و در زمان الکساندر اول ما ۱۷ ایالت قفقاز را از دست می‌دهیم و به‌موجب قرارداد گلستان هرگونه قدرتی را بر خزر از دست داده و دولت ایران اجازه کشتی‌رانی و کشتی‌رانی جنگی ندارد و کارهایی که نادرشاه برای کشتی‌سازی کرده بود روس‌ها از بین برده بودند، بنابراین این دریا متأسفانه از دوره ترکمنچای مانند گلستان یک دریای روسی شد کما اینکه روس‌ها “آشوراده” را هم گرفتند، جزیره‌ای که در ساحل میانکاله مدت ۷۰ سال در اختیار دولت روسیه تزاری بود و آنجا پایگاه نظامی زدند و ده‌ها کتاب در این باره نوشته شده است و ما اختیاری در این دوره نداشتیم.
معتضد با بیان اینکه با انقلاب اکتبر روسیه، لنین رهبر شوروی از امتیازات گذشته صرف‌نظر می‌کند، اظهار داشت: لنین گفته بود “حاضریم با ایران روابط دوستانه داشته باشیم” و قرارداد فوریه ۱۹۲۱ امضا می‌شود. دریای خزر یک حالت دوستانه پیدا می‌کند و ایرانی‌ها می‌توانستند از این دریا استفاده و ماهیگیری کنند.
** در سال ۱۳۱۹ دریای خزر حالت مشاع پیدا کرد
این کارشناس برجسته تاریخ در ادامه گفت: اما اینکه می‌گویند این دریا ۵۰ــ۵۰ بود! باید بگویم در ۱۳۱۹ اختلافی بین ایران و شوروی بر سر خزر پیش آمد و آلمان وساطت کرد. آلمان نازی متحد دولت اتحاد جماهیر شوروی بود و در نشستی طرحی تهیه شد و خزر مشاع شد. مشاع مثل این است که شما در پارکینگ منزل خودت می‌توانی ماشین بگذاری اما حق نداری در پارکینگ اتاق و استراحتگاه بسازی. دریای خزر با مذاکرات دوستانه ۱۳۱۹ و قرارداد بازرگانی ایران و روسیه مشاعی بود.
** در زمان شاه ناوگان شوروی جلوی کشتی‌های ایران در خزر را می‌گرفت
وی افزود: با این حال این‌طور بود که وقتی از محدوده ۷۰۰ کیلومتر طول بین خلیج حسینقلی در شرق تا شهر آستانه جلوتر می‌رفتی، ناوگان شوروی جلوی شما را می‌گرفت و حتی زمان محمدرضا شاه پهلوی که در اواخرش روابط ایران و شوروی خوب شده بود، وقتی کشتی ایرانی می‌خواست به‌سمت ولگا برود، در یکی از بنادر شوروی پیاده می‌شدند و افسر نیروی دریای شوروی سوار می‌شد و بعد اجازه می‌دادند حرکت کند.
معتضد با ابراز اینکه ادعای “دریای نصف ــ نصف” به‌هیچ‌وجه مورد قبول نیست، اظهار داشت: آن زمان یک کشور به‌نام ایران بود و یک کشور به‌نام شوروی و دریا اصطلاحاً “سرزمینی” بود. اکنون با ایجاد کشورهای آذربایجان، قزاقستان که طویل‌ترین ساحل را دارد و روسیه و ترکمنستان، این دریا فقط بین دو کشور نیست و کشورهای دیگری هم آمدند و نمی‌شود گفت ما خیانت کردیم. طبق قراردادهای بین‌المللی دوازده مایل حق هر کشوری است و بعد از آن یک محوطه مشترک است و در آن می‌توانند ماهیگیری کنند.
** خواهش‌های وزیر امور خارجه ایران به ژنرال روس و پاسخ وی
این مورخ تاریخ معاصر ایران خاطرنشان کرد: در زمان محمدرضاشاه هم دریا “نصف ــ نصف” نبود. ما وقتی در جنگ‌های قفقاز شکست خوردیم در همان عهدنامه گلستان بادکوبه و لنکران را از دست دادیم. در کتاب تاریخ سیاسی قاجاریه که دکتر ابراهیم تیموری نوشته، خواهش‌های “میرزا ابراهیم معتمدالدوله نشاط” وزیر امور خارجه ایران را به ژنرال روسی آورده که می‌گوید “تو را خدا، تعدادی از ایالت‌هایی را که از ما گرفتید برگردانید”، ژنرال روسی می‌گوید “جایی را که سرباز روس می‌گیرد برنمی‌گرداند”. اینکه بگوییم دولت ایران اکنون مرتکب خطا شده است، ضمن انتقادات زیادی که به سیاست خارجه دولت دارم و سیاست خارجه‌اش را نمی‌پسندم چنین چیزی نیست و واقعیات نشان می‌دهد در زمان محمدرضا شاه پهلوی و در زمان رضاشاه و دوره‌های مختلف ایران به یک نوع “حفظ وضع موجود” تن داده بود.
وی افزود: الآن به خیابان بروید و از مردم بپرسید “قفقاز (مناطق جداشده در ترکمنچای و گلستان) چه‌زمانی به ایران برمی‌گردد؟” اکثریت می‌گویند قرار بوده بعد از ۱۰۰ سال این ممالک به ایران برگردد. کجا ما این مناطق را اجاره دادیم که برگردانند؟ به‌زور از ما گرفتند و ۵۰۰ هزار نفر ایرانی در جریان جنگ‌های قفقاز بین ایران و روسیه کشتند، بنابراین این حرف‌ها یک مقدار هوچی‌گری است.
معتضد تصریح کرد: مثل مدیترانه که دور تا دورش کشورهای مختلف هستند، خزر هم‌اکنون کشورهای مختلف‌اند. در سال ۱۳۱۹ که گفتند دریا مشاع است چون نه ما کشتی‌رانی، نه نیروی دریای و نه توان استخراج نفت داشتیم و یک تعارفی به ما کردند که دریا مشاع باشد.
