دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا پس از امضاء تمدید تعلیق تحریم‌های ایران در ۲۲ دی ماه به مدت ۱۲۰ روز، عنوان کرد این آخرین باری است که تعلیق تحریم‌های ایران را تمدید می‌کند و تهدید کرد در صورتی که برجام تغییر نکند و آنچه را که خواسته اوست در برجام اعمال نشود دیگر تعلیق تحریم‌ها را امضاء نخواهد کرد. از سوی دیگر مقامات سیاست خارجی کشورمان بارها عنوان کرده‌اند که برجام قابل تغییر نیست و هرگز پای میز مذاکره نمی‌نشینند. حال با توجه به نزدیک شدن به ۱۲ می ( ۲۲ اردیبهشت) که زمان تمدید تعلیق تحریم‌های کشورمان است، زندگی برجام در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است.

تا قبل از توافق نهایی برجام مقامات دستگاه دیپلماسی کشورمان امیدواری زیادی نسبت به مذاکرات انجام شده داشتند و گمان می‌کردند با رسیدن به یک توافق نهایی تحریم‌های اعمال شده علیه ایران به خصوص تحریم‌های اقتصادی برداشته می‌شود. پس از رسیدن به توافق و شکل گیری برجام نیز دستگاه سیاست خارجی نگاه خوشبینانه‌ای نسبت به این توافق داشت و پیش بینی می‌شد با رفع تحریم‌ها، کشور از نظر اقتصادی در شرایط خوبی قرار خواهد گرفت و چرخه‌های اقتصاد با سرعت بیشتری نسبت به گذشته حرکت کند.

سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزارت خارجه کشورمان در همین راستا عنوان کرد: برجام موانع اقتصادی کشور را برداشته است. عراقچی ادامه داد: با عملی شدن توافق هسته‌ای پیشرفت‌های بسیار و گشایش‌های زیادی در فضای کسب‌وکار، سرمایه گذاری و سایر بخش‌های اقتصادی کشور به‌وجود آمده است. محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشور نیز اظهار کرد: اتفاقی که در برنامه هسته‌ای افتاد این بود که در یک حوزه مشخص بهانه‌هایی که باعث ایجاد فشار و تهدید علیه کشورمان وجود داشت از دنیا گرفته شد.

باراک اوباما با نگاه مثبتی که برجام داشت این توافق را گامی مناسب برای همه طرفین مذاکره کننده می‌دانست همچنین مذاکره کنندگان کشورمان و سایر موافقان برجام، آن را یک دستاورد بزرگ برای کشور قلمداد می‌کردند و امضاء این توافق را گام بزرگی برای رفع تحریم و توسعه هر چه بیشتر اقتصاد می‌دانستند. در واقع می‌توان گفت تا زمانی که آمریکایی هیچ مخالفتی با برجام نداشتند نگاه دستگاه سیاست خارجی کشور به این توافق مثبت بود.

به چالش کشیدن برجام توسط ترامپ

با روی کار آمدن دونالد ترامپ در کاخ سفید و مخالفت‌های صریح او با برجام همه‌ نگاه‌ها تغییر کرد و از همان روزهای ابتدایی زمزمه‌های از بین رفتن این توافق بر سر زبان‌ها افتاد.

دونالد ترامپ در ۱۲ ژانویه گفت برای آخرین بار تعلیق تحریم‌های هسته‌ای علیه تهران در چارچوب توافق هسته‌ای را تمدید می‌کند. رسانه‌های آمریکا ضمن اعلام این خبر گفتند، ترامپ خواستار تقویت توافقی شده است که دولت پیش از او زیر بار آن رفته و گفته است اگر تا ۱۲۰ روز آینده (زمان تمدید مجدد تعلیق تحریم‌ها) اصلاح نشود، از آن خارج خواهد شد. وزارت خزانه داری آمریکا نیز در همان روزها از تحریم ۱۴ فرد و نهاد ایرانی را به دلیل نقض حقوق بشر و همچنین ارتباط با برنامه موشکی ایران خبر داد.

رئیس جمهور آمریکا که در دوران تبلیغات انتخاباتی و پیش از آغاز به کار دولت خود در اول بهمن ۱۳۹۵ برجام را یک «توافق بد» خواند و مدعی شد ایران با فعالیت‌های بی‌ثبات کننده خود در منطقه روح برجام را نقض می‌کند، پایبندی کشورمان را به این توافق تایید نکرد. دونالد ترامپ در ادامه تلاش‌هایش برای از بین بردن برجام به کنگره آمریکا ۶۰ روز فرصت داد تا در مورد بازگرداندن تحریم‌های هسته‌ای ایران که در چارچوب برجام لغو شده‌اند، تصمیم بگیرد. با به سر رسیدن این زمان و عدم تصمیم‌گیری کنگره، رئیس جمهور باید تا پایان مهلت قانونی تصمیم خود را اعلام می‌کرد. کنگره و سنای آمریکا نیز قانون معروف “کاتسا” که قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم است و بر اساس آن ایران، کره شمالی و روسیه هدف قرار گرفته شده‌اند را تصویب کرد.

وزارت امور خارجه ایران همواره اعلام کرده است که هرگونه تغییر در برجام را نمی‌پذیرد و مذاکره‌ مجددی در موضوع برجام انجام نخواهد داد. عراقچی معاون وزیر خارجه کشور در این زمینه با اشاره به تهدیدهای آمریکا برای خروج از برجام گفت: این تصور که بعضی‌ها فکر می‌کنند ایران تحت هر شرایطی در برجام خواهد ماند یک اشتباه است. محمدجواد ظریف هم هشدار داده که واکنش ایران به خروج آمریکا از برجام، برای آمریکایی‌ها بسیار ناخوشایند خواهد بود. این اتفاقات و تغییر نگاه‌ها به برجام موجب شد تا برجام در مسیر نامشخصی قرار بگیرد.

منتقدان آمریکایی برجام هم معتقد‌ند رئیس جمهور پیشین آمریکا برای رسیدن به توافق با ایران، بیش از حد به تهران امتیاز داده است. از سوی دیگر برخی نیز در داخل آمریکا، از جمله باب کورکر رئیس جمهوری خواه کمیته روابط خارجی سنا، ابراز نگرانی کرده بودند که خروج واشنگتن از توافق جامع هسته‌ای با ایران می‌تواند پیامدهای منفی بر بحران کنونی با کره شمالی داشته باشد.

مرگ یا زندگی، عاقبت نامشخص برجام

هم اکنون وارد اردیبهشت ماه شده‌ایم و شمارش معکوس برای تصمیم ترامپ در روز ۱۲ می (۲۲ اردیبهشت) آغاز شده است. از طرف دیگر در ادامه تلاش‌های اروپاییان برای منصرف کردن ترامپ برای خروج از برجام ۵۰۰ نماینده از پارلمان‌های آلمان، فرانسه و بریتانیا نامه مشترکی به همکاران خود در کنگره آمریکا دادند و از آنان خواستند برای حفظ برجام تلاش کنند. در این نامه مشترک آمده است که خروج آمریکا از برجام می‌تواند تأثیرات کوتاه مدتی داشته باشد که به معنی پایان کنترل بر برنامه اتمی ایران خواهد بود و نبود این کنترل می‌تواند منبع تازه‌ای برای منازعات مصیبت بار در خاورمیانه و فراتر از آن باشد. همچنین در این نامه که هشداری برای آمریکا قلمداد می‌شود آمده است که پایان برجام پیامدهای دراز مدتی خواهد داشت که از پیامدهای کوتاه مدت آن جدی‌تر خواهد بود چرا که با خروج از برجام، اعتماد به کشورهای غربی آسیب خواهد دید و از ارزش وعده‌ها و تهدیدهای آنها کاسته خواهد شد.

کشورهای اروپایی از زمان اجرای توافق هسته‌ای تا کنون نگاه دو سویه‌ای نسبت به ایران و برجام داشته‌اند به طوری که از یک طرف بر حفظ برجام تأکید می‌کنند و از کاخ سفید می‌خواهند که این توافق را برهم نزند و از طرف دیگر به دنبال افزایش فشارها بر ایران به وسیله گسترش دامنه تحریم‌ها هستند.

رئیس جمهور فرانسه و صدراعظم آلمان نیز تلاش می‌کنند دونالد ترامپ را برای ماندن در برجام متقاعد کنند و در این زمینه با یکدیگر مشورت کردند. آنگلا مرکل در کنفرانس خبری با امانوئل ماکرون گفت که برلین و پاریس به همراه لندن درباره لزوم حفظ توافق هسته‌ای رویکردی مشترک دارند. او همچنین بیان کرد: از نظر من برجام موضوع مهمی است اما ما نمی‌توانیم همه چیز را به موضوع توافق محدود کنیم. برنامه موشکی ایران مایه نگرانی است. امانوئل ماکرون نیز گفت، روابط غرب با ایران را نمی‌توان صرفاً بر اساس توافق هسته‌ای تعریف کرد.

ناگفته نماند که تلاش فرانسه و آلمان برای متقاعد کردن آمریکا برای ماندن در برجام به دلیل نگرانی‌هایی است که این دو کشور از توان موشکی ایران و نقش کشورمان در منطقه دارند، انجام می‌شود.

هشدار به خروج از برجام توسط ایران

محمدجواد ظریف وزیر خارجه کشورمان که برای شرکت در یک اجلاس ویژه سازمان ملل به نیویورک رفته است، درباره احتمال خروج آمریکا از توافق هسته‌ای گفت: دولت ترامپ هیچ‌وقت در برجام نبوده است و آنها در ۱۵ ماه گذشته سعی کردند مطمئن شوند که ایران از منافع اقتصادی برجام بهره‌مند نشود، بنابراین هر کاری که آنها در سه هفته آتی می‌کنند تفاوتی با گذشته نخواهد داشت. به‌واسطه سیاست‌هایی که آنها در ۱۵ ماه گذشته پیگیری کرده‌اند، تأثیرات اقتصادی بر ایران را کاهش داده‌اند، بنابراین این به ما توجیه لازم برای تصمیم‌گیری بر اساس منافع ملی‌مان را خواهد داد، مبنی بر اینکه در توافق بمانیم یا نمانیم.

ظریف با بیان اینکه اگر ما تصمیم به خروج از برجام بگیریم، این موضوع توسط برجام و در نگاه جامعه بین المللی کاملاً قابل توجیه خواهد بود، تصریح کرد: این موضوع همچنان آمریکا را به‌عنوان طرفی غیرقابل اعتماد ــ نه‌تنها غیرقابل پیش‌بینی، بلکه غیرقابل اعتماد منزوی خواهد کرد. جامعه بین المللی متوجه خواهد شد که ایران نمی‌تواند یکجانبه و بدون طرف مقابل به اجرای توافق ادامه دهد، بنابراین من بر این باورم که این موضوع حتی از تبعات اقتصادی منفی علیه ایران خواهد کاست.

وزیر امور خارجه ایران در خصوص عکس العمل ایران نسبت به خروج آمریکا از برجام، بیان کرد: ما می‌توانیم برنامه هسته‌ای را به‌ نحو پیشرفته‌تری از سر بگیریم، که همچنان برای مقاصد صلح‌آمیز، اما پیشرفته‌تر باشد و این یکی از گزینه‌های پیش روی ایران و احتمالاً جدی‌ترین آنهاست.

ظریف اشاره به تلاش سران آلمان و فرانسه برای افزایش فشار علیه ایران در زمینه موشکی و منطقه‌ای، که با هدف متقاعد کردن آمریکا به‌ منظور باقی ماندن در برجام صورت می‌گیرد، اظهار کرد: من فکر می‌کنم که این یک سیاست منحرفی است. آنها باید از فرصت دیدار با ترامپ در راستای تشویق کردن وی به پایبندی به تعهدات آمریکا در برجام استفاده کنند، نه اینکه سعی کنند او را راضی کنند، چون به‌واسطه تلاش برای راضی کردن وی، ترامپ گام‌های بیشتری را در مسیر اشتباه خواهد برداشت. من بر این باورم که اگر آنها منافع خود و منافع اروپا را در سر دارند، باید از این امکان برای تشویق وی، نه‌ فقط برای ماندن در توافق بلکه برای اجرای سهم خود از برجام با حسن نیت، تشویق کنند.

ظریف معتقد است حضور صرف آمریکا در برجام کافی نیست و آمریکا باید یک شریک فعال و با حسن نیت در توافق باشد، که نبوده است؛ حداقل از زمانی که ترامپ به کاخ سفید آمده، وی به این توافق پایبند نبوده است. با وجود هشدارهای رئیس دستگاه دیپلماسی کشورمان «جان بولتون» مشاور امنیت ملی آمریکا یک بار دیگر گفت که به احتمال زیاد دونالد ترامپ رئیس جمهور این کشور از توافق هسته‌ای با ایران خارج می‌شود. وی همچنین گفته اگر به من بود، سه ماه قبل از آن خارج می‌شدم.

نیویورک تایمز در گزارشی که از دیدارهای پی‌ در پی مقامات اروپایی از کاخ سفید به منظور حفظ برجام منتشر کرده نوشته است که مذاکرات اروپا و آمریکا در هفته‌های گذشته، پیشرفت‌هایی در دستیابی به توافق برای استانداردهای جدید به منظور تحریم‌های تازه غرب علیه ایران رسیده‌ است.

بر اساس اعلام کسانی که در مذاکرات حضور داشته‌اند‌، مذاکره‌کنندگان به طور کلی درباره محدود کردن برنامه‌های موشکی ایران به توافق رسیده‌اند‌.

عاقبت خروج از برجام برای آمریکا

سید عباس عراقچی، معاون وزیر امور خارجه کشور در دیدار با وزیر خارجه نروژ گفت: این برداشت کاملاً غلط و اشتباه بزرگی است که کسی تصور کند ایران در هر شرایطی به برجام متعهد باقی می‌ماند. عراقچی تأکید کرده که هرگونه تلاش در راستای مرتبط ساختن برجام با دیگر موضوعات ناشی از رویکردهای غلط است و وضعیت منطقه را بسیار پیچیده‌تر می‌کند. عراقچی که معتقد است برجام یک دستاورد بزرگ دیپلماسی در عرصه بین المللی است اما سرنوشت آن به دلیل کارشکنی‌ها و چالش‌هایی که ترامپ و دولت او ایجاد کرده در معرض خطر قرار دارد.

خارج از هر تصمیمی که ترامپ ۱۲ می (۲۲ اردیبهشت) برای تمدید یا عدم تمدید تحریم‌ها اتخاذ کند، یک مسئله واضح است و آن اینکه همه خواسته‌های آمریکا در دولت قبل در این توافق لحاظ شده اما دونالد ترامپ به دلیل تفکرات شخصی‌اش تصمیم به تغییر و خروج از آن دارد که بر اساس موازین حقوق بین الملل غیرقابل قبول و از نظر سیاسی هم یک عمل خارج از اخلاق دیپلماتیک است و قطع به یقین واکنش‌هایی را در عرصه بین الملل در پی خواهد داشت که به نفع آمریکا نخواهد بود.

با نزدیک شدن به زمان تمدید تعلیق تحریم‌های ایران توسط آمریکا چشم تمام دنیا به این روز معطوف شده و تمام کنشگران سیاسی منتظر تصمیم ترامپ درباره ایران هستند. در این باره نکته‌ مهم این است که در صورت تمدید نشدن تعلیق تحریم‌های ایران چه واکنشی از طرف دولتمردان کشورمان به این اقدام آمریکا به وقوع خواهد پیوست البته ظریف در  مصاحبه با نیویورکر گفته است تصمیم ایران هر چه باشد برای آمریکایی‌ها خوشایند نخواهد بود.