پس از رسول اکرم(ص) نخستین مباحث معرفتی که از اهل بیت (ع) در تاریخ گزارش شده، به حضرت فاطمه(س) به ویژه سخنان ایشان در خطبه فدکیه مربوط است که به گفته برخی اندیشمندان، هم‌سنگ سخنان امیرمؤمنان علی(ع) در نهج‌البلاغه است.

آن حضرت(س) در سخنان خود به شناخت خدا و برخی از راه‌ها و براهین مربوط به آن و نیز مطالبی درباره توحید، اسماء صفات و افعال الهی اشاره دارد، در همین پیوند، دیدگاه‌های آن حضرت در سه بخش مورد بررسی قرار می‌گیرد:

۱-شناخت خدا و راه‌های آن

۲-توحید و ابعاد آن با تقریرهای کلامی،‌ فلسفی و عرفانی

۳-وجودشناسی و معناشناسی اسماء و صفات خداوند.

*شناخت خدا

با بررسی دقیق سخنان و دعاهای حضرت زهرا(س) می‌توان به مجموعه‌ای از این برهان‌ها و راه‌های شناخت عقلی و درونی دست یافت. آن حضرت در آغاز خطبه فدکیه به هر دو گونه آن یعنی پیوند درونی انسان با موضوع توحید و شناخت عقلانی از آن اشاره می‌کند؛ هر چند فراهم آوردن چنین شناختی را کار خداوند می‌داند.

روش دوم شناخت که حضرت زهرا(س) پس از شناخت فطری به آن اشاره می‌کند، روش عقلانی است که به باور آن حضرت خداوند زمینه آن را فراهم کرده و اندیشه انسان را با این جنبه عقلانی از توحید روشن کرده است.

نکته بعدی این است که حضرت زهرا(س) در خطبه و دعاهای خود به طور مستقیم نه د صدد اثبات خداوند که در مقام تسبیح و نیایش بوده است، از این رو تنها با مقایسه سخنان ایشان با نتایج یا مقدمات برهان‌های فلسفی می‌توان پاره‌ای از براهین فلسفی و راه‌های شناخت عقلانی را از کلام ایشان به دست آورد.

*توحید

نگاهی کلی از توحید آن گونه که حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه ارائه می‌دهد،‌ اعتقاد به توحید، پیوند تنگاتنگی با اخلاص همه جانبه در اندیشه، اعتقاد و عمل دارد: «اشهد ان لااله‌الاالله وحده لا شریک له، کلمه جعل الاخلاص تاویلها» چنان که تطهیر از شرک هم نیازمند ایمانی عمیق است: «فجعل الله الایمان تطهیرا لکم من الشرک» و چنین توحید ایمانی در گستره عمل به اطاعت از اوامر و نواهی الهی می‌انجامد.

در آن مواردی که حضرت زهرا(س) در دعاها و نیز خطبه فدکیه به وحدانیت خداوند و نفی شریک برای او شهادت می‌دهند، می‌توان به آموزه‌های توحید ذاتی دست یافت. اهل بیت(ع) از جمله حضرت فاطمه(س) به رغم انکار امکان توصیف خداوند، اوصاف فراونی را برای پروردگار برشمرده‌اند و این توحید صفاتی است.

همچنین در سخنان ایشان به ویژه در تعقیب نماز عشا به این نکته اشاره شده است که همه مخلوقات به طور تکوینی در مقابل خداوند خاضع و خاشع‌اند و مهر ذلت و بندگی را بر پیشانی دارند، همچنان که سخنان و نیایش‌های آن حضرت در موارد فراوان به توحید عبادی اختیاری اختصاص یافته‌اند.

با توجه به برخی از روایات باید گفت که از نگاه حضرت زهرا(س) به رغم آنکه توصیف‌های به کار رفته از سوی انسان‌های عادی ـ که مبتی بر محدودیت، تشبیه و انسان‌انگاری در صفات است ـ شایسته خداوند نیست، خداوند با وجود وحدت ذاتی و توحید صفاتی، دارای حیثیات و جهات متعددی است که اسماء و صفات بیانگر آن‌ها هستند و او به واسطه آن‌ها فیض خود را جاری می‌کند.

در نهایت حضرت زهرا(س) در خطبه فدکیه ضمن انکار احاطه معرفتی بر خداوند، به کمک ابزارهای حسی و غیر حسی، قلوب آدمیان را در پیوند با معرفت توحیدی می‌داند. از سخنان آن حضرت می‌توان دریافت که از نگاه حضرت زهرا(س) آنچه در پرده بوده و دسترسی به آن و توصیفش ناممکن است، اموری مربوط به مقام ذات است که قابل توصیف و حتی اشاره نیست و مقام احدیت نیز این گونه است و اسماء و صفات در آن هیچ تفصیلی ندارند.