هرساله در روزهای منتهی به چهارشنبه آخرسال ، روزهایی سخت و دلهره آور برای خانواده های ایرانی است، روزهایی که یاد آرور حوادث تلخ و ناگواری برای مردم بوده است و در آستانه سال جدید شادی و نشاط را به غم و اندوه تبدیل نموده و برخی از خانواده ها را عزادار کرده است .

روزهایی که علی رغم اقدام های پیشگیرانه و حضور سازمان ها و نهادهای امدادی در معابر عمومی، بازهم شاهد حوادث ناخوشایندی هستیم وبرخی از افراد خصوصا سالمندان و خردسالان قربانی رفتارهای ناهنجار از سوی هنجار شکنان می گردند.

چنانچه نیم نگاهی به روند اجرای برنامه های چهارشنبه سوری در دهه اخیر داشته باشیم می بینیم که هرسال بسیاری از هموطنان ، صدمات مالی و جانی فراوانی را متحمل شدند که براساس نوع رفتار خانواده ها و چگونگی حضور سازمان های امدادی شاهد فراز و فرود هایی در چگونگی برپایی مراسم از یک سو و افزایش یا کاهش تلفات انسانی از سوی دیگر بودیم .

از آنجایی که در برنامه های چهارشنبه آخر سال فرصت ها و تهدیدهای فراوانی وجود داردلازم است، در آستانه سال جدید برای تنویر افکار عمومی و افزایش آگاهی مردم پدیده چهارشنبه سوری از چند منظر مورد تحلیل قرار گیرد .

اول – از نظر دینی :

اساسا جامعه بستر فرایندها ، کنش ها و واکنش های فردی و اجتماعی متعدد ومتنوعی می باشد که در شرایط مختلف نظم حاکم برآن دچار تغییر وتحول هایی می گردد که گاهی به سمت و سوی بهبود و گاهی به سوی دگرگونی و پیشرفت سوق می یابد.

اگر برنامه ها و مراسم های عمومی در جامعه را مصداقی تر به بحث بگذاریم به راحتی قابل درک است که برخی از رفتارهای اجتماعی (از جمله مراسم چهارشنبه آخر سال) به دلیل عدم ایجاد زیر ساخت های مناسب سبب بروز ضرر وزیان های فراوان جانی، مالی و فرهنگی بر افراد و جامعه می گردد و به همین دلیل و براساس قاعده فقهی ” لا ضرر و لا ضرار فی الاسلام” از نظر دینی اجرای مراسم چهارشنبه سوری، ضرر رساندن و ضرر زدن بر خود و دیگران به صورت عمدی حرام است .

لذا برای روشن شدن بحث و صرف نظر ار رشیه های آن باید ببینیم که این مراسم به سلامت جامعه کمک می کند یا آسیب زاست ؟ آیا به سود جامعه است یا ضرر؟ آیا با اصول و ارزش های دینی منطبق است یا خلاف دین است؟ آیا نفعی به حال جامعه دارد یا خیر؟

اگر مراسم چهارشنبه آخر سال به همدلی، همراهی و باورهای دینی مردم کمک می نماید مورد تائید و پذیرش اسلام است، اما چنانچه خلاف دین باشد قطعا دین در تقابل با آن می باشد، هنچنین بسیاری از مراجع دینی از جمله حضرات آیات فاضل لنکرانی، سیستانی و مکارم شیرازی به دلیل آسیب زا بودن مراسم چهارشنبه آخر سال و ایجاد صدمات جانی به افراد یا آنرا جایز ندانسته و یا آن را حرام دانستند. در پاسخ به استقتائات به عمل آمده ، مقام معظم رهبری (مدظله العالی) بیان فرمودند که:”مراسم چهارشنبه اخر سال و سیزده به در مبنای عقلایی ندارد” .

دوم – از منظر آسیب شناسی اجتماعی:

آسیب شناسی اجتماعی بر رفتارهای فردی و اجتماعی در مراسم های گوناگون در هرکشوری مسبوق به سابقه می باشد، درایران نیز شاهد انواع کج رفتاری ها در مراسم های گوناگون هستیم که به عنوان آسیب قابل تحلیل می باشد.

برابر مطالعات صورت گرفته در خصوص مراسم چهارشنبه آخر سال دیدگاه های متفاوتی وجود دارد که به راحتی قابل جمع نخواهد بود و چنانچه بخواهیم نگاه واقع بینانه ای به آئین چهارشنبه سوری داشته باشیم در می یابیم که سنت های موجود در آن سابقه دیرینه داشته و خصوصا در خانواده های سنتی یکی از نمادهای همبستگی اجتماعی در بین ایرانیان بوده و کارکردهای اجتماعی فراوانی به همراه داشته است.

تحکیم پیوندهای خانوادگی، ایجاد نشاط فردی و اجتماعی و انتقال ارزش ها و آداب و رسوم از نسلی به نسلی دیگر برخی از کارکردهای مثبت مراسم چهارشنبه آخر سال یک سرمایه اجتماعی محسوب شده که به مرور زمان به یک نگرانی و معضل اجتماعی تبدیل گردید، به عبارتی دیگر کارکردهای مثبت چهارشنبه سوری به رفتارهای منفی غیر قابل مهار تبدیل شده است .

با توجه به گسترش بی هنجاری اجتماعی از طریق مراسم چهارشنبه آخر سال، باید نگاه جامعه شناختی به دنبال حل معضلات موجود رفت، در این رویکرد مراسم چهارشنبه سوری نیازمند یک مهندسی مجدد و باتعریف مهندسی فرهنگی است.

این مراسم به سمتی پیش رفت که ریشه آن را باید در بی مدیریتی فرهنگی جستجو نمود، این ضعف مدیریتی در نهادهای فرهنگی، خانواده ها، رسانه های اجتماعی، سیستم آموزشی، گروه های همسالان و … موج می زند که از دلایل دیگر مشکلات موجود شکاف بین نسلی بوده که باورهای جوانان امروز در چگونگی برپایی مراسم های این چنینی با نسل گذشته متفاوت گردیده، از طرفی بین نهادهای رسمی و غیر رسمی به یک مسئله تاریخی تبدیل شده و این مجال در جامعه بوجود آمد که نهادهای رسمی همچون رسانه ها و آموزش و پرورش مخالف مراسم چهارشنبه سوری هستند و در نتیجه نهادهای غیر رسمی همانند شبکه های دوستان وهمسالان متوسط جامعه نوعی واکنش به سازمان های رسمی ایجاد شده و شاهد نمود آن در اجرای برنامه های مغایر با هنجارهای اجتماعی می باشیم .

سوم – از نظر نشاط اجتماعی:

شادی عبارت از هیجانی است که در اثر محرک های درونی و بیرونی ارگانیزم را در جهت انبساط عقلانی و روانی سوق می دهد. ماهیت شادی در انسان غریزی است، اما نوع و چگونگی آن به یادگیری و متغیر های محیطی و فرهنگی بستگی دارد .

همچنین می توان بین شادی و نشاط تفاوت قائل شد ، شادی یک هیجان انبساطی با نادهای بیرونی و زودگذر است، اما نشاط یک احساس انبساطی و شادمانی درونی است که میزان ماندگاری آن قابل توجه و مداوم است .

اساسا شادی با هیجان های لبخند همراه است اما در نشاط احساس بهجت و سرور لزوما با خنده همراه نیست اما با لذت فرد همراه است، بنابراین شادی ممکن است نوعی هیجان کاذب و لحظه ای باشد ، در حالی که ماهین نشاط ، اصیل ، ریشه دار و مستمر است و برای سلامت جسم وروان انسانی و جامعه ضروری می باشد، نشاط فردی ابتدا در خانواده های هنجارمند شکل گرفته و به مرور به اجتماع بزرگتر همانند مدرسه ، دانشگاه، سازمان و نهادها ی عمومی انتقال می یابد .

نتیجه :

با توجه به فرصت ها و چالش های پیش رو، بررسی ها نشان می دهد که تمامی آئین ها و یادمان هایی که مردم ایران در هنگامه های گوناگون برپا می داشتند و بخشی از آن ها همچنان در فرهنگ ایرانی پایدار مانده است، با منش، اخلاق و خرد گذشتگان در آمیخته بود، رفتار خشونت آمیز و مغایر با عرف و منش جامعه نظیر آن چه که امروز با نام چهارشنبه سوری رخ می نماید، در هیچ یک از سنت ها و باورهای ریشه دار ایران وجود نداشت. همچنین دین اسلام به عنوان کامل ترین و جامع ترین دین، هیچگاه با نشاط فردی و اجتماعی در تقابل نبوده بلکه آن را برای رشد و اعتلای انسان ها ضروری می داند، اما با کج روی ها و رفتارهای غیر اخلاقی و ایجاد تنش اجتماعی ناسازگار است .

راهکارها :

برنامه ریزی مناسب و بلند مدت فرهنگی برای ایجاد تحول در نگرش و رفتارهای افراد .

آموزش رفتارهای شهروندی از طریق سیستم اموزشی کشور و متمرکز بر اطفال ، نوجوانان و جوانان .

هماهنگی و همکاری سازمان های رسمی و غیر رسمی در اتخاذ اقدامات آموزشی و فرهنگی .

استفاده از ظرفیت های مردمی و سازمان های مردم نهاد برای آموزش و ارتقاء فرهنگ عمومی .

برنامه ریزی و پیش بینی اماکن عمومی و خاص برای حضور والدین و فرزندان و اجرای بر نامه های مناسب فرهنگی برای افزایش نشاط اجتماعی .

نویسنده : دکتر علیرضا باقری – معاون اجتماعی فرماندهی انتظامی استان مازندران