درسال ۱۲۹۸ شمسی یعنی اواخر حکومت قاجاریه، برای اولین بار ایران دوفروند هواپیمای انگلیسی و با خلبانان انگلیسی وارد ایران شد و این دورانی بود که بلشویک‌های روسی با حمایت از میرزا کوچک‌خان درصدد تجزیه گیلان برآمدند و انگلیسی‌‌ها که از این امر و پیشروی نیروهای روسی به‌سمت تهران و نقاط دیگر بیمناک بودند، تصمیم گرفتند با دو فروند هواپیما، نیروی ۱۰ هزار نفری دولت مرکزی ایران را در سرکوب دشمن حمایت کنند.

با وقوع کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ شمسی به ‌دست رضاخان سردار سپه و تشکیل قشون متحدالشکل، رضاخان به فکر خریداری چند فروند هواپیما برای پشتیبانی نیروی زمینی خود افتاد و در پی آن، در سال ۱۳۰۱ شمسی یک هواپیمای روسی در آسمان تهران دیده شد که قطعات این هواپیما را با صندوق به تهران آورده و در زمین‌های قاجار به‌هم وصل کرده بودند.

در ادامه با تصمیم رضاخان که در سازمان قشون متحدالشکل خود در شعبه تنسیقات دایره عملیات، دفتری هم به نام دفتر هواپیمایی پیش‌بینی شد و به این ترتیب برای نخستین بار در ارتش ایران نام هواپیمایی جزو سازمان درآمد و در حقیقت هسته مرکزی نیروی هوایی ایران تشکیل شد.

در دفتر هواپیمایی، عده‌ای با دولت آمریکا در ۲۶ دی ماه ۱۳۰۱ شمسی وارد مذاکره شدند اما مذاکره با این دولت نتیجه‌ای نداشت و دولت ایران ناگزیر نخستین هواپیما را در همان سال از شرکت “یونکرس” آلمان خریداری کرد و در سال بعد نیز «تیپ گیلان و مازندران» دو هواپیمای دیگر از همان نوع به نام‌های گیلان و مازندران خریده و به تهران فرستادند و چند ماه بعد هم چهار هواپیما از نوع “دو‌ها ویلاند” از روسیه خریداری شد.

به این ترتیب در اواخر سال ۱۳۰۲ هجری شمسی نیروی هوایی ایران دارای هفت فروند هواپیما بود که خلبانان و مکانیسین‌های آنها نیز آلمانی و روسی بودند.

با توجه به گسترش نیروی هوایی در مرداد ماه ۱۳۰۳ هجری شمسی، نخستین هیأت دانشجویی ایران مرکب از ۱۰ نفر برای فراگیری فن خلبانی به روسیه رفتند و به ‌علاوه یک نفر از افسرانی هم که در خرداد‌ماه همان سال برای تحصیل در رشته‌های مختلف مربوط به ارتش فرانسه رفته بود در رشته هواپیمایی مشغول به آموزش شد.

در اواخر سال ۱۳۰۳ شمسی نیز یک شرکت آلمانی به نام یونکرس شعبه‌ای در ایران دایر کرد و چند هواپیما برای حمل و نقل مسافر در خطوط تهران، مشهد، شیراز، انزلی و بوشهر به کار انداخت که ارتش ایران به تدریج برای سرکوب اغتشاشات داخلی گاهی اوقات هواپیما‌ها و خلبانان این شرکت را به‌ صورت روزمزد از آنها به عنوان کارگر استفاده می‌‌کرد.

در سال ۱۳۰۴ شمسی دولت ایران ۲۰ فروند هواپیمای دیگر از فرانسه، آلمان و روسیه خریداری کرد و در همین زمان یک سرهنگ خلبان ایرانی که در خارج از ایران بود، مأموریت یافت که با یکی از هواپیماهای تازه خریداری شده از فرانسه به سوی تهران پرواز کند و او نیز با آن هواپیما از فرودگاه نظامی “ویلاکوپولی” پرواز کرد و پس از نشستن در چند شهر مسیر خود، بالاخره در فرودگاه قلعه‌مرغی تهران فرود آمد.

در سال ۱۳۰۵ پس از بازگشت افسران ایران از روسیه که برای تعلیمات هوایی و پرواز در سال ۱۳۰۳ اعزام شده بودند، اداره هواپیمایی با دو قسمت فنی و جمعاً با ۲۰ فروند هواپیما تشکیل شد.

این هواپیما‌ها علاوه بر اینکه شماره‌های مخصوصی داشتند به اسامی مختلفی مانند عقاب، تیهو، کرکس، شاهین، هما، قرقی، کبک و بلبل نیز خوانده می‌‌شدند.

در سال بعد پس از اینکه افسران تعلیم دیده جدید از فرانسه به ایران بازگشتند چند فروند هواپیمای دیگر نیز خریداری شد و سازمان هواپیمایی به‌صورت گُردان هواپیمایی و یک گروه تعلیماتی درآمد.

سپس دسته دوم و سوم محصلان ایرانی نیز از فرانسه بازگشتند و چون کادر مربی و افسری هوایی سروسامانی گرفته بود و رسماً اداره‌ای به نام اداره هواپیمایی در قلعه مرغی تشکیل شد.

از این پس به توسعه سازمان هواپیمایی ایران توجه بیشتری شد و دانشجویان و افسران دیگری به مدارس و آموزشگاه‌های خلبانی و فنی کشورهای روسیه و فرانسه فرستاده شدند.

با گذشت ۱۰ سال از تأسیس نیروی هوایی ایران، نخستین فعالیت‌های ایران در زمینه نیروی هوایی و فراهم شدن زمینه‌های فعالیت در این بخش، ضرورت تأسیس یک آموزشگاه فنی (مدرسه مکانیسین) احساس شد و به این منظور قرار شد که ۲۰ نفر مکانیسین هوایی از کشور هلند برای تعلیم در مدرسه فنی که در مهر‌ماه افتتاح می‌‌شد، استخدام شوند اما این امر به‌دلایلی به تعویق افتاد و سرانجام در شهریور ماه ۱۳۱۱ مدرسه خلبانی تأسیس شد.

چهار نفر افسر هوایی نیز از کشور سوئد برای تعلیم فن خلبانی استخدام شدند که به مرور تعداد آنها بیشتر شد و با فعالیت آنان در این زمینه و گسترش این امر، یک دانشکده فنی هوایی هم جهت آموزش عده‌‌ای افسر فنی در دوشان تپه تهران ایجاد شد.

به این ترتیب در سال ۱۳۱۱ شمسی سازمان هواپیمایی ایران عبارت بود از: یک گروه آموزشی، یک گردان شکاری و یک گردان بمباران و اکتشافی که تابع ارکان حزب قشون بودند و با وجود این تشکیلات با طرح جدیدی، ارکان جنگ هوایی از نیروی زمینی جدا شد و سازمان مستقل هواپیمایی مرکب از یک هنگ، فرماندهی و ستاد هنگ (مرکب از سه رکن و یک دفتر ستاد) تشکیل شد.

در سال ۱۳۱۲ با توجه به گسترش قوای هوایی ایران و خرید روز افزون هواپیماهای جنگی از خارج، دولت وقت تصمیم گرفت که برای بی‌نیازی از خرید هواپیما و یا حداقل برای کاستن هزینه خرید آن‌ها نسبت به تأسیس کارخانه‌های هواپیماسازی اقدام کند. به همین منظور برای خرید ماشین و لوازم کارخانه به کشورهای اروپایی مانند آلمان و انگلستان، سفارش‌هایی داده شد و این ماشین‌‌ها و لوازم را که در سال ۱۳۱۴به ایران رسید، در دوشان‌تپه نصب کردند و به ‌نام کارخانه‌های هواپیما‌سازی “شهباز” مشغول به‌کار شد.

این کارخانه‌‌ها در مرداد ماه ۱۳۱۷ نخستین هواپیما‌‌ها را به بهره‌برداری رساندند که در برابر رضاشاه پرواز کردند و در ۲۵ دی ماه ۱۳۱۴ طبق ماده یک حکم شماره ۲۳۶۶ عنوان هواپیمایی نظامی ایران از قوای هوایی به نیروی هوایی تغییر یافت و به‌طور رسمی ابلاغ و سپس هنگ هوایی مشهد و هنگ هوایی اهواز به ‌ترتیب در سال‌های ۱۳۱۵و ۱۳۱۶ تأسیس شد و باشگاه هواپیمایی کشوری ایران نیز در سال ۱۳۱۸ به ‌منظور پرداختن به امر آموزش خلبانی در ایران فعالیت خود را آغاز کرد.

تا شهریور ۱۳۲۰ که پایان دوران حکومت پهلوی اول است، نیروی هوایی ایران دارای ۲۸۳ فروند هواپیما، فرماندهی و ستاد نیرو و منضمات آن، سازمان واحدهای هوایی شامل پنج هنگ (تبریز، مشهد، هنگ بمباران تهران، هنگ قلعه مرغی تهران و اهواز) و آموزشگاه خلبانی شد اما در همین زمان با حمله نیروهای متفقین به ایران، اولین ضربه سازمانی ناشی از اشغال کشور بر این نیرو وارد شد و این نیرو از ۱۲ مهر ۱۳۲۰ در اختیار وزارت جنگ گذاشته شد و به صورت اداره پنجم آن وزارت‌خانه در آمد.

نیروی هوایی ایران در دوره محمدرضاشاه پهلوی

در روز ۱۵ مهر ماه ۱۳۲۰ ابلاغ شد که اداره هواپیمایی در امور داخلی مربوطه کمافی‌سابق مستقل است و در کار ارتش به‌عنوان یکی از ادارات وزارت جنگ ادامه خدمات خواهد داد. از آن سال تا سال ۱۳۲۶ نیروی هوایی فعالیت چشمگیری نداشت تا اینکه در آن سال، آموزشگاه فنی دوره نهم خود را تشکیل داد و ۹۰ نفر هنر‌آموز را پذیرفت و دوره‌های تکنیکی دانشکده فنی افسری، کلاس فنی ویژه درجه‌داران، آموزشگاه فنی و ناوبری هوایی تا سال ۱۳۳۶ تشکیل شد.

در سال ۱۳۳۶ عنوان ستاد نیروی هوایی به فرماندهی نیروی هوایی تغییر یافت و در سال ۱۳۳۹ سازمانی به‌نام کمک‌های آموزشی جهت تکمیل تعلیمات فنی هنرآموزان در تیپ تعلیمات تأسیس شد. سپس در سال ۱۳۴۶ تیپ تعلیمات با امکانات آموزشی بیشتر، مرکز آموزش‌های هوایی نامیده شد که به ۶ هیأت آموزش نظامی، افسری، زبان، الکترونیک، نگهداری هواپیما و تخصص‌های مختلف، کار آموزش در نیروی هوایی را آغاز کرد.

در سال ۱۳۴۷ به‌دنبال افزایش روزافزون حضور هواپیماهای پیشرفته مافوق صوت ‌F-5 و F-4، نیروی هوایی به استخدام کادر جدیدی تحت عنوان همافری برای انجام عملیات تعمیر و نگهداری هواپیما‌ها پرداخت و طی همین سال‌‌ها درخواست سفارش و خرید هواپیماهای F-14 هم از دولت آمریکا در دستور کار قرار گرفت که ۷۲ فروند از این هواپیما‌ها در بهمن ماه ۱۳۵۴ در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست.

در سال ۱۳۵۷ نیروی هوایی ایران درصدد بود که تعداد جنگنده‌های خود را از ۴۴۷ فروند به ۵۰۰ فروند برساند که این تعداد ایران را در رده کشورهای غربی و بالاتر از کشورهای خاور‌میانه قرار می‌‌داد.

عضو نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در گفت‌وگو با بلاغ، گفت: نیروی هوایی در پیروزی انقلاب پیشگام بود و در روز ۱۹ بهمن از نخستین نیروهایی بودند که‌ در پیروزی انقلاب اسلامی ایران بیعت خود را با امام راحل اعلام کردند.

سروان حسین رضایی افزود: هنگامی که نیروهای عراقی با پشتیبانی از کشورهای دوستشان مانند آمریکا، اسرائیل، آلمان، فرانسه و انگلیس توانستند به خاک ایران حمله کنند، نیروهای هوایی ایران در آغاز جنگ هشت سال تحمیلی با پوشش هوایی که‌ رزمندگان خود را که‌ بسیجیان تازه نفس بودند را از طریق هوا پوشش دادند تا اجازه حضور دشمن در حریم هوایی را ندهند.

رضایی تصریح کرد: در سال ۱۳۵۹ حدود ۱۰۹ هواپیمای ایرانی با خلبانان جان‌برکف مانور بسیار تاکتیکی و سنگینی را در بغداد اجرا کردند که‌ توانستند آتش هوایی و زمینی دشمن را خنثی کنند و این نشان از نقش بارز نیروی هوایی در دفاع مقدس است.

وی یادآور شد: پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران هر ساله پیشرفت جنگنده‌های هوایی ایران افزایش می‌‌یابد و در حال حاضر در منطقه خاورمیانه به عنوان نیروهای برتر هستند.

عضو نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران گفت: از نظر امنیت مرز‌ها و داخل کشور نیروی هوایی نقش بسیار به‌سزایی دارد البته نباید نقش سپاه، بسیجیان، ارتش، نیروی انتظامی و مردم را نیز نادیده انگاشت.

وی با بیان اینکه‌ دنیا از نظر استراتژی جهانی نیازمند صنعت جدید است، عنوان کرد: کشور ایران با همت جوانان خوش‌فکر و دانشگاهی بسیار موفق است و بسیاری از تکنولوژی‌‌ها را خود با تلاش فکرهای متفکر ایرانی در حال رفع کردن است و نیازی به بیگانه ندارد.

رضای٬ گفت: در آینده امیدواریم مشخص شود که‌ کشور ایران پیشرفته‌تر از کشورهایی است که‌ به ایران تسلیحات و موشک و توپ و تانک می‌‌دادند.

وی تصریح کرد: با توجه به تحریم‌های موجود در کشور ایران باید به دنبال خودکفایی و استفاده از فکرهای اندیشمندانه جوانان خود باشیم، هر چند بسیاری از امکانات را ایران خود تولید می‌‌کند و حدود ۸۰ درصد امکانات نظامی ایران با دستان و فکرهای ایرانی ساخته می‌‌شود.

یکی از فرماندهان هوانیروز ایران در گفت‌وگو‌ با بلاغ، با بیان اینکه پس از پیروزی انقلاب اسلامی انواع سلاح‌‌ها و تجهیزات نظامی ساخته شد، گفت: سلاح‌هایی که‌ پس از پیروزی انقلاب ساخته شد شامل انواع هواپیما و جت‌های جنگنده مافوق صوت رادارگریز همانند صاعقه و آذرخش، آموزشی مانند پرستو، درنا، سیمرغ، شفق، تندر، خودکفایی در تولید و ساخت انواع هواپیماهای بدون سرنشین مدرن، ساخت انواع بالگرد مانند، شاهد، شباویز ۲۰۷۵ و ۲۰۶۱ و بالگرد ضد تانک ۲۰۹۱ و تعمیر انواع هواپیما و بالگرد با کسب رتبه پنجم جهانی بخشی از دستاوردهای صنعت هوایی ایران است.

جلال شهابی افزود: پیشرفت ایران در زمینه ساخت و تولید انواع موشک‌های بالستیک، دور برد زمین به زمین، زمین به هوا و انواع موشک‌های دریایی همانند موشک ماهواره بر سفیر، شهاب، سجیل، موشک‌کروز به قدری شگفت‌انگیز بوده، ایران را در ردیف معدود کشورهای دارنده تکنولوژی ساخت موشک‌های فوق دقیق سطح به سطح قرار داده است.

شهابی تصریح کرد: همچنین ساخت انواع رادار با بُرد بیش از یک هزار کیلومتر و پرتاب چندین ماهواره با سرنشین و بدون سرنشین به فضا از جمله مواردی هستند که کسب رتبه هفتم جهان در سامانه کامل پرتاب ماهواره و رتبه دوازدهم جهان در طراحی و ساخت ماهواره را برای یازدهمین عضو باشگاه فضایی جهان یعنی ایران به ارمغان آورده است.

وی یادآور شد: ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی علاوه بر تجهیزات هوایی ساخت زیردریایی، ساخت و تعمیر انواع ناو و ناوچه، هاور گرافت (قایق‌های دوزیست)، انواع قایق‌های تندرو و قایق پرنده، ساخت و تعمیر انواع زره‌پوش و تانک و خودکفایی در ساخت انواع تجهیزات و سلاح‌های سبک، نیمه‌سنگین و سنگین مانند انواع خمپاره انداز و توپ‌های مدرن، انواع سامانه‌‌ها و سلاح‌های پدافند ضد هوایی و مهمات سبک و سنگین و توسعه صنایع مخابراتی و ساخت انواع بی‌سیم و تقویت و توسعه صنایع اپتیک و ساخت انواع دوربین‌های معمولی و دید در شب و صدور برخی از این محصولات به ۳۲ کشور جهان از دیگر دستاوردهای صنایع نظامی محسوب می‌‌شوند.

این عضو هوانیروز گفت: دستاوردهای نظامی از جمله مواردی هستند که پیش از انقلاب اسلامی، تولید آنها در کشور سابقه‌ نداشته و مهم‌تر اینکه بخش قابل توجهی از آنها، صرفاً در انحصار تعداد معدودی از کشور‌ها پیشرفته جهان قرار دارد.

به گزارش بلاغ، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران با پیدایش نشانه‌های فروپاشی رژیم پهلوی در سال ۱۳۵۷ به‌دلیل گسل‌هایی که در نیروی هوایی در آن زمان پدید آمده بود ازجمله ‌نارضایتی‌های‌ درون‌سازمانی‌ آن موجب شد که نیروی هوایی در جریان رویداد‌های انقلاب زودتر از نیروهای دیگر از رژیم پهلوی گسسته و به امواج انقلاب بپیوندد.

در آن دوران همافران این نیرو در هدایت افراد نیروی هوایی برای حمایت از انقلاب نقش مهمی ایفا کردند.

در حال حاضر “نیروی‌هوایی” ارتش در کنار کار طراحی و ساخت جنگنده‌های تهاجمی و چند منظوره، کار طراحی و تولید جنگنده آموزشی را در دستور کار خود قرار دارد.