حزب سیاسی در لغت به معنی گروهی از مردم است که با هویت ایدئولوژیک مشترک و با هدف به دست آوردن قدرت حکومت از راه انتخابات و یا از راه‌های دیگر سازمان یافته‌اند.^۱ این شیوه گردآوری افراد برای کسب قدرت سیاسی، یک شیوه غربی و وارداتی می‌باشد و در کشور ما از زمان مشروطیت مورد استقبال و استفاده سیاست مداران قرار گرفت. همین غربی بودن فرهنگ تحزب، علتی شد تا بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی همواره نسبت به این فرهنگ سیاسی غربی در بین سیاسیون کشور نگران باشند و نسب به پیامدهای آن اینچنین هشدار دهند: «من گمان می‌کنم که از اول که احزاب پیدا شده است در امثال ایران، این یک طرحی بوده است از خارج. آن‌ها احزاب دارند، آن مملکت‌های دیگر، لکن احزابی که آن‌ها دارند فرمش یک جور دیگر است. این طور نیست که یک کاری بکنند که برای کشورشان مضر باشد لکن وقتی صادر شد به این مملکت‌ها برای اینکه توجه به عمق مسائل ندارند، احزابی درست می‌شوند که به حال کشورشان مضر است….» (امام خمینی (ره)، ۹/۱۰/۱۳۵۸) به همین منزله امام (ره) توجه خاصی به ویژگی‌ها و اهداف حزب در یک حکومت اسلامی داشتند تا مبادا پیامدهای منفی تحزب در غرب، در نظام اسلامی ایران نیز واقع شود. خصوصیات احزاب از دیدگاه امام خمینی (ره) که در سخنرانی‌ها و کلام ایشان نمایان است را می‌توانیم در چهاردسته تقسیم بندی کنیم:

۱-۱ گفتمان: دینی، اللهی و اسلامی بودن

بر اساس دیدگاه امام (ره) حزب باید دارای ایده اسلامی و حزب اللهی باشد: «این طور نیست که حزب بد باشد یا هر حزبی خوب باشد. میزان ایده حزب است و اگر ایده چیزی دیگر باشد این حزب شیطان است، هر اسمی هم داشته باشد، بنابراین ما باید کوشش کنیم حزبمان را حزب الله کنیم». (امام خمینی (ره)، صحیفه نور، ج ۱۷، صفحه ۴۵)

۱-۲ وظیفه حزب: دعوت کردن به خدا نه خود

امام ویژگی این حزب الهی را اینگونه توصیف می‌کند «حزب الهی، آثارش این است که رو ح خداست، یعنی کوشش آن این است که دعوت به خود نکند و دعوت به خدا بکند، دعوت به طبیعت نکند و دعوت به الوهیت و ملکوت بکند و این علامتی است که انسان خودش می‌تواند بفهمد که کجا می‌رود». (صحیفه نور، ج ۱۷، صفحه ۱۹۱)

۱-۳ سیاست خارجی حزب: مباره با مستکبرین و حمایت از مستضعفین جهان

ایشان در سخنرانی ۲۷ مرداد ۱۳۵۸، نگاه احزاب به خارج از کشور را اینگونه ترسیم می‌کند: «من امیدوارم که یک حزب به اسم حزب مستضعفان در تمام دنیا بوجود آید و همه مستضعفان با هم در این حزب شرکت کنند و مشکلاتی را که در سر راه آن‌هاست، از میان بردارند و در مقابل مستکبرین و چپاول‌گران شرق و غرب قیام کنند و دیگر اجازه ندهند که مستکبرین بر مستضعفان عالم ظلم کنند»(صحیفه نور، ج ۱۷، صفحه ۱۹۱)

۱-۴ دیدگاه حزب در مواجهه با رقبای سیاسی: حفظ وحدت و پرهیز از تفرقه

امام بر حفظ وحدت جناح‌های کشور و جلوگیری از تفرقه و نفاق بین گروه‌ها و دسته‌های سیاسی تأکید بسیار فراوانی دارند: «باید احزاب با هم دست به هم بدهند، این حزب کذا و آن حزب کذا، هرکه برای خودش کار بکند، نباشد…»(صحیفه نور جلد ۳، ۴۱۳) و ایشان در جای دیگر اشاره می‌کند اختلاف بین گروه‌ها و احزاب نامطلوب بوده و در جهت تخریب وحدت و منافع ملی و استراتژیک نظام است: «وقتی بنا شد که آن اشخاصی که مؤثر هستند، آن اشخاصی که امید این است که مملکت به واسطه آن‌ها اصلاح بشود، این‌ها تمام قوایشان را صرف کنند در اینکه خودشان به جان هم بیفتند، دعوا کنند خودشان با هم، تمام نوشته‌هایشان بر ضد هم، هر کدام دیگری را رد کند، هر کدام دیگری را طرد کند و این‌ها، یا بعضی آن‌ها دانسته این کارها را می‌کردند، و از عمال ابتدایی خارجی‌ها بودند، و بعضی آن‌ها هم ملتفت قضیه نبودند که دارند آن‌ها را می‌کشند به یک راهی که مخالف با مصلحت کشور خودشان است». (صحیفه نور جلد ۵، ۲۷۶)

پس از بیان ویژگی‌های حزب از دیدگاه امام (ره)، اکنون نوبت به بررسی خصوصیات احزاب اصلاح طلب و یا به اصطلاح چپ در بعد از انقلاب می‌رسد تا بهتر بتوانیم با حزب مورد نظر رهبر انقلاب مقایسه کنیم:

این حزب در سال ۱۳۷۴ و در آستانه انتخابات پنجمین دوره مجلس شورای اسلامی، توسط مسئولین دولت سازندگی شکل گرفت و دارای خصوصیات زیر است.

۲-۱-۱ گفتمان: لیبرالی

گفتمان این حزب ماهیتی غیر دینی و لیبرالی دارد. از نگاه این تشکل دین امری فردی و غیر اجتماعی است و نباید در سیاست دخالت کند همانگونه که قدرت نیز نباید در دین دخالت کند. بر همین اساس است که در مرامنامه‌ی حزب، از مباحث بنیادی همچون «ولایت فقیه» یاد نمی‌شود. به‌طور کلی، گفتمان اصلی استراتژی فرهنگی کارگزاران را باید کاهش تدریجی نقش دین در جامعه و به تعبیری عرفی کردن امور دین و رشد سکولاریسم و بالاخره ایجاد فرهنگی لیبرالیستی با مناسبت‌هایی مبتنی بر تساهل، تسامح و آزادی برشمرد.^۲

۲-۱-۲ وظیفه حزب: دعوت به خود برای انحصار قدرت

کارگزاران وظیفه خود را اینگونه تعریف می‌کنند که قدرت را به دست گیرند تا بتوانند در عرصه سیاست و اداره امور، نقش آفرینی کنند. حزب به رسانه و تریبون برای بیان افکار و دیدگاه‌ها نیاز دارد، و چون برنامه‌های سازندگی که مدنظر کارگزاران است دراز مدت است، استمرار آن نیازمند حزبی نیرومند برای دفاع از برنامه‌ها و به کمال رساندن سازندگی است.^۳

۲-۱-۳ سیاست خارجی: لزوم تعامل و رابطه با مستکبرین جهان

اعضای این حزب اعتقاد داشتند توسعه اقتصادی را باید در اقتصاد لیبرالیستی دنبال کرد و متناسب با این اعتقاد خود مولفه‌های زیر را در سیاست خارجی انتخاب کردند: «تشنج زدایی، طرفدار مذاکره و رابطه با آمریکا، جذب سرمایه‌های خارجی، گسترش رابطه با اروپا» ^۴که توجیهی برای لزوم رابطه با مستکبرین جهان نبود.

۲-۱-۴ دیدگاه حزب به رقبای سیاسی: کنار زدن رقبا به هرطریق ممکن

این حزب در بهمن ۱۳۷۴، که توسط اعضای دولت وقت و تنها به منظور کسب قدرت در مجلس ششم شکل گرفته بود، از تمام امکانات دولتی استفاده لازم را برد تا رقبا را کنار بزند. بدین منظور برخی کارگزاران را تنها و تنها تشکیل یافته برای «حفظ منافع شخصی» می‌دانند ^۵که هیچ نگاهی به منافع ملی و اتحاد ندارند.

این حزب به مثابه یک حزب دولتی در ۱۴/۹/۱۳۷۷ به واسطه به قدرت رسیده محمد خاتمی شکل گرفت. که می‌توان آن را در پایگاه حاکمان پیروز انتخابات تلقی کرد.

۲-۲-۱ گفتمان: سکولار

حزب مشارکت که تحت تعالیم و اندیشه‌های دکتر سروش و حلقه کیان بود اندیشه‌های آنان را درخصوص سکولاریسم یعنی «جدایی دین از سیاست» به شدت ترویج می‌کرد به عنوان مثال در بندت سند تاملات راهبردی سیاسی- تشکیلاتی، حزب مشارکت آمده است: «حزب با همیشگی کردن قوانین موضوعه به بهانه مبتنی بودن آن‌ها بر احکام شریعت مخالف است» ^۷که این مطلب خود گویای گفتمان حاکم بر حزب مشارکت است.

۲-۲-۲ وظیفه: دعوت به خود برای انحصار قدرت

این حزب تنها وظیفه خود را جلب حداکثر عضو گیری و دعوت به خود برای انحصار قدرت می‌دانست و این قدرت‌طلبی چنان در این دوران بروز و ظهور داشت که به غیر از اعضای خود اجازه قدرت گرفتن به سایرین را نمی‌داد و در دولت، مجلس، شوراها و سایر نهادهایی که در اختیار داشت، تنها عوامل حزبی خود را بر کار می‌گماشت. حجاریان نظریه پرداز حزب گفته بود: «هر کس پیام دوم خرداد را درک نکرده است باید از کار برکنار شود». این فرمان موجب شد که بیش از ۵۰۰۰ نفر از مدیران مخدوم و با سابقه کشور را از مصادر مدیریتی و اجرایی برکنار کنند.^۸

۲-۲-۳ سیاست خارجی: لزوم تعامل و رابطه با مستکبرین جهان

همچون حزب کارگزاران مبنای سیاست خارجی خود را بر تنش زدایی و رابطه با تمام کشورهای دنیا (همچون آمریکایی که امام آن را شیطان بزرگ می‌دانست) قرار داده بود.

۲-۲-۴ دیدگاه حزب به رقبای سیاسی: کنار زدن رقبا به هرطریق ممکن

حزب مشارکت هیچ هنگام مرز رفاقت و همدلی با رقیب سیاسی را پاس نداشته و خود را مظهر خوبی‌ها و رقیب سیاسی را مظهر بدی‌ها معرفی می‌کرد. به گونه‌ای که در دوره حاکمیت هشت ساله دوم خرداد یا اصلاح طلبان، رسانه ملی، شورای نگهبان، نیروی مقاومت بسیج، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، قوه قضائیه، روحانیت، حوزه‌های علمیه و دادگاه‌های انقلاب، آماج حملات دوم خرداد با محوریت حزب مشارکت بود. همچنین ایجاد قائله در انتخابات دهم ریاست جمهوری به بهانه تقلب برای کنار زدن رقیب یکی دیگر از نشانه‌های قدرت طلبی حزب به هرطریق ممکن است. درواقع رفتار حزب مشارکت را می‌توان ترجمان این سخن استالین در دوران جنگ سرد قلمداد کرد: «هر کس با ما نیست لاجرم علیه ما است».^۹

این حزب در تاریخ ۱۰/۷/۱۳۷۰ با معرفی خود به عنوان یک حزب اصلاح طلب، مجوز فعالیت سیاسی در کشور را دریافت و در این دو دهه فعالیت، دارای خصوصیات زیر بوده است:

۲-۳-۱ گفتمان: سکولار

این حزب مخالف دخالت روحانیت در مسائل سیاسی می‌باشد و جدایی سیاست از دین را مطالبه می‌کند. بگونه‌ای که بعد از سخنرانی آقای هاشم آقاجری عضو ارشد حزب در توهین به مقدسات و مراجع تقلید، حزب با صدور بیانه‌ای تمام قد از وی دفاع و بیان کرد به داشتن اعضایی چون او افتخار می‌کند. همچنین این سازمان از رسماً از ابتدای تشکیل خود تاکنون التزام به ولایت فقیه نداشته است.^۱۰

۲-۳-۲ وظیفه: لابی و نفوذ برای انحصار قدرت

این سازمان فعالیت‌های خود را به صورت مخفی و غیر علنی، با ایجاد لابی‌های سیاسی و اعمال نفوذ پشت صحنه سیاست، برای کسب قدرت دنبال می‌کند. در واقع هدف اصلی آنان پرداخت کمترین هزینه و بیشترین فایده و سود بردن از نتایج آن است.^۱۱

۲-۳-۳ سیاست خارجی: لزوم تعامل و رابطه با مستکبرین

این حزب نیز همچون حزب‌های قبلی خواهان مذاکره و رابطه با تمام کشورهای جهان علل خصوص آمریکا است.^۱۲

۲-۳-۴ دیدگاه حزب به رقبای سیاسی: ایجاد تفرقه برای کسب قدرت

این سازمان همیشه با توجیه وسیله برای رسیدن به هدف و قدرت، سعی در کنار زدن رقبا به هر ترتیب ممکن بوده است. مثلاً نقش سران سازمان در تحصن و صدور بیانیه‌های ساختار شکنانه علیه نظام، غائله کوی دانشگاه تهران، اهانت به مقدسات، انتخابات دهم ریاست جمهوری و حوادث پس از آن و … نقش اول بوده است.

در انتها برای بهتر تطبیق دادن دیدگاه‌های امام (ره) با اصلاح طلبان در زمینه ویژگی‌های حزب، جدول زیر را ترسیم می‌کنیم که خود گویای همه‌چیز می‌باشد.

ویژگی‌ها احزاب	گفتمان	وظیفه	سیاست خارجی	وحدت با رقبا
۱- امام خمینی (ره)	اسلامی	دعوت کردن به خدا نه خود	مباره با مستکبرین و حمایت از مستضعفین جهان	حفظ وحدت و پرهیز از تفرقه
۲- کارگزاران سازندگی	لیبرال	دعوت به خود برای انحصار قدرت	لزوم تعامل و رابطه با مستکبرین	کنار زدن رقبا به هرطریق ممکن
۳- جبهه مشارکت ایران اسلامی	سکولار	دعوت به خود برای انحصار قدرت	لزوم تعامل و رابطه با مستکبرین	کنار زدن رقبا به هرطریق ممکن
۴- مجاهدین انقلاب اسلامی	سکولار	لابی و نفوذ برای انحصار قدرت	لزوم تعامل و رابطه با مستکبرین	ایجاد تفرقه برای کسب قدرت

۱- هیوود، اندرو (۱۳۸۹). سیاست. چاپ اول. تهرات: نشر نی. ص ۳۵۵٫

۲- علی دارابی (۱۳۸۸)، جریان‌شناسی سیاسی در ایران. چاپ چهارم. تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی. ص ۳۴۰-۳۴۵٫

۳- همان. ص ۳۴۱٫

۴- همان. ص ۳۴۴٫

۵- داریوش جهان بین (۱۳۸۰)، جریان‌های سیاسی و مواضع ما، گفت و گوی صریح و بی پرده با مرتضی نبوی و محمدرضا باهنر. ص ۵۸٫

۶- علی دارابی (۱۳۸۸). همان. ص ۳۵۶٫

۷- عبدالله شمسی (۱۳۹۰، پاییز)، مقاله‌ی جریان‌شناسی فکری-سیاسی گروه‌های دوم خردادی، مجله‌ی پیام، شماره‌ی ۱۰۷، ص ۱۳۲٫

۸- علی دارابی (۱۳۸۸). همان. ص ۳۵۶٫

۹- علی دارابی (۱۳۸۸). همان. ص ۳۵۷-۳۵۸٫

۱۰- علی دارابی (۱۳۸۸). همان. ص ۲۹۸- ۳۰۰٫

۱۱- علی دارابی (۱۳۸۸). همان. ص ۳۰۳٫

۱۲- علی دارابی (۱۳۸۸). همان. ص ۳۰۰٫