نفس گرم خرس‌های قهوه‌ای را نبُریم! خرس‌های قهوه‌ای، زخمی از سنگباران باورهای غلط/ شکار و تله عوامل اصلی مرگ بزرگترین گوشتخواران جنگل‌های ایران
انتشار فیلم دلخراش سنگباران بی‌رحمانه یک توله خرس ماده توسط برخی بومیان منطقه دراسله سوادکوه در خردادماه امسال، دل هر انسانی را به درد آورد. سنگبارانی که از باورهای غلط و ناآگاهی سرچشمه می‌گرفت و نهایت به مرگ این توله خرس منجر شد؛ به این بهانه بر آن شدیم تا در این گزارش، به این […]
انتشار فیلم دلخراش سنگباران بی‌رحمانه یک توله خرس ماده توسط برخی بومیان منطقه دراسله سوادکوه در خردادماه امسال، دل هر انسانی را به درد آورد. سنگبارانی که از باورهای غلط و ناآگاهی سرچشمه می‌گرفت و نهایت به مرگ این توله خرس منجر شد؛ به این بهانه بر آن شدیم تا در این گزارش، به این گونه ارزشمند در جنگل‌های شمال بپردازیم تا به عنوان یک رسانه، سهمی از رسالت اطلاع رسانی ذاتی خود را در حفاظت از جانوران به ودیعه بگذاریم.
خرس قهوه‌ای یکی از گونه‌های جانوری ارزشمند و بومی جنگل‌های مازندران است که نقشی حیاتی در حفظ چرخه زیست محیطی سایر جانوران این زیستگاه در شمال کشور دارد.
جانوری بزرگ جثه از گروه پستانداران که در کنار ۱۴ گونه جانوری غالب جنگل‌های شمال، در حال زندگی در جنگل‌ها و زیستگاه‌های استان مازندران است که برخی عوامل انسانی، زندگی و تغذیه این جانور را تحت‌الشعاع خود قرار داده است.
زیستگاه‌های اصلی خرس قهوه‌ای در کشور عموما مناطق جنگلی خزری، جنگل‌های ارسباران و زاگرس، علف‌زارهای مرتفع کوهستانی نزدیک به جنگل و دره‌های پایین‌دست جنگلی است.
خرس‌های قهوه‌ای که عمدتا در فصل تابستان اقدام به جفت‌گیری می‌کنند، در اواخر تابستان و پاییز، معمولا در مناطق پایین‌دست جنگل یا دره‌هایی که میوه‌های وحشی در آنها یافت می‌شود، ساکن هستند و رفته رفته با شروع فصل زمستان به خواب زمستانی می‌روند و جالب است بدانید که در همین فصل زایمان هم می‌کنند.
نوزاد خرس قهوه‌ای پس از به‌دنیاآمدن، از شیر مادر تغذیه می‌کند و بزرگ می‌شود و وقتی مادر از خواب برمی‌خیزد، دو توله یک‌ماهه را در کنار خود می‌بیند.
این اطلاعات ما از خرس قهوه‌ای که عموما در بسیاری از سایت‌های مجازی قابل دسترسی است، بسیار کلی است؛ اما برای اطلاعات بیشتر و متفاوت از این گونه کهنه جنگل‌های شمال به سراغ کوروس ربیعی رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران رفتیم که متن آن را در ذیل این خبر می‌خوانید:
خرس قهوه‌ای بزرگترین گوشتخوار جنگل‌های شمال
ربیعی در این باره به خبرنگار ما گفت: یکی از گونه‌های گوشتخوار و به نوعی بزرگترین گوشتخوار ما در ایران خرس قهوه‌ای است.
وی افزود: این جانور پراکنش بسیار وسیعی را در طول جغرافیایی کشور دارد که در تمام نقاط شمال تا جنوب و غرب تا شرق، می‌توان ردپایی از این گونه را مشاهده کرد.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران خاطرنشان کرد: در جنگل‌های شمال زیستگاه‌های خوبی با توجه به شرایط این نقطه از کشور وجود دارد که قطعا با توجه به اینکه این حیوان، جانور بزرگ جثه‌ای است، نیازمندی‌های زیادی را هم دارد.
این مسئول اظهار کرد: این نیازمندی‌ها از منبع تغذیه گرفته تا شرایط امن برای تولید مثل، مکان مناسب پناه، حفظ قلمرو و غیره را شامل می‌شود و در این میان باید گفت این جانور با توجه به آن جثه بزرگش، نیازهای غذایی بسیار زیادی دارد که قطعا طبیعت ما به دلیل بخش زیادی از مداخلات، فعالیت‌ها و معارضات انسانی، اختلالات بسیار زیادی را برای این جانور ایجاد کرده است.
ربیعی با بیان اینکه هر چه مداخله انسان در طبیعت در برخی نقاط بیشتر است، لذا این آسیب هم بیشتر است؛ ادامه داد: خرس‌ها در فصول مختلف نیاز به جابه‌جایی دارند، نیاز به تامین انرژی دارند، نیاز به مکان‌هایی دارند که بتوانند امنیت توله‌ها را در فصول گوناگون تامین کنند و یکی از چالش‌هایی که این جانور دارد بر می‌گردد به سطح بهره‌برداری انسانی در طبیعت که نیازهای این جانور را در تعارض با انسان قرار می‌دهد.
وی عنوان کرد: این تعارض در چند محور است که اولین مورد آن، به فصل و بهار تابستان بر می‌گردد که حضور زنبورداران در این ایام، در مناطق ییلاقی و کوهستانی که عموما جزو مناطق زیستگاه این جانور است و این زنبورستان‌ها بدون هیچگونه حصار و موانعی در طبیعت کوهستانی ما که گل و گیاه فراهم است، استقرار داده می‌شود، از سویی دیگر این مکان، زیستگاه طبیعی خرس است و او هم در منطقه تحت قلمرو خودش جابه‌جا می‌شود و این موضوع یکی از نمونه‌های تعارض انسان با این جانور است که موجب تحت‌الشعاع قرار گرفتن مکان‌های تامین غذا و امن او می‌شود.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران در ادامه به نمونه دیگری از این تعارض اشاره کرد و افزود: بسیاری از باغات ما در نواحی کوهستانی و ییلاقات احداث شده است که پر از میوه‌های تابستانه و پاییزه نظیر گلابی، سیب، انگور و غیره است که در این موقع از سال و قبل از ورود خرس به دوران سرما، به دلیل کاهش منابع تغذیه در جنگل و از سوی نیاز مبرم به تامین انرژی لازم برای این دوران، خرس مجبور به ورود به این باغات برای تامین منابع غذایی خود می‌شود که متاسفانه عموما یا در تله سیمی باغداران گرفتار می‌شوند و یا هدف گلوله شکارچیان قرار می‌گیرند.
این مسئول اعلام کرد: یکی دیگر از نمونه این تعارضات، استقرار دام سراها و چراگاه‌های سنتی در ارتفاعات کوهستانی و نقاط بالادست جنگلی است که عموما جزو زیستگاه‌های مشترک هم دام و هم حیات وحش خرس است که موجب صدمه به امنیت زیست این گونه در این مناطق می‌شود.
زادآوری هر چند سال یک‌بار خرس‌ها
ربیعی بیان کرد: خرس‌ها چند قلوزایی دارند اما چون توله‌ها این توانایی را ندارند که طی مدت یک‌سال به خودکفایی برسند؛ لذا ما زادآوری را در خرس‌ها همچون سایر گونه‌ها، هر ساله نداریم.
وی اضافه کرد: از آن‌جا که دوران بلوغ توله‌ها طولانی است، و توله‌ها وابستگی به مادر دارند و از سویی دیگر اگر حیوان مادری از بین برود، توله‌ها آسیب می‌بینند و در نهایت افزایش جمعیت در این گونه سخت و به کُندی است.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران متذکر شد: ما باید شرایطی را فراهم کنیم تا میزان تولید مثل در کنار مرگ و میر طبیعی، تعارضات انسانی، تصادفات، حوادث، شکار، مرگ در اثر پیری وکهولت سن و سایر اتفاقات، نسبت منفی به خود نگیرد و اگر این نسبت روند کاهشی به خود بگیرد، ظرف چند سال این گونه در سراشیبی رو به انقراض قرار می‌گیرد.
این مسئول اضافه کرد: در حال حاضر میزان جمعیت خرس‌ها و پراکنش آن در سطح استان بد نیست و در شمار گونه‌های رو به انقراض قرار ندارند.
ربیعی افزود: خرس‌ها غالبا تنها زندگی می‌کنند و همچون سایر گونه‌های جانوری به صورت گله‌ای زندگی نمی‌کنند و از این رو، شمارش دقیقی از تعداد قلاده‌های خرس قهوه‌ای وجود ندارد و شمارش این گونه به این نحو است که در فصل جفت‌گیری که نرها به صورت گله‌ای زندگی می‌کنند، مشاهدات ما از تعداد آنها در مناطق خاص نسبت به سال گذشته مورد بررسی قرار می‌گیرد.
وی مطرح کرد: در وضعیت موجود اگر مدیریت کنیم، تعارضات را کم کنیم، بهره‌برداری‌های انسانی را در طبیعت چه از سوی دامداران، چه زنبورداران و چه باغداران کنترل کنیم؛ جمعیت این خرس‌ها که در کنار مرال و شوکا نماد و شاخص جنگل‌های شمال هستند با تهدیدی روبرو نخواهد شد.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران در پاسخ به این سوال که عمده‌ترین زیستگاه‌های خرس قهوه‌ای در کدام مناطق است؛ پاسخ داد: بسته به آن سطح حفاظتی منطقه، پراکنش این حیوان متفاوت است؛ به طور مثال یک سری مناطق وجود دارد که امکان ندارد در هر زمان از سال که سری به این مکان‌ها بزنید، این گونه را نبینید، نظیر پناهگاه‌های حیات وحش دودانگه و چهاردانگه ساری؛ یا مناطقی در نوشهر و چالوس؛ چرا که در این نقاط، دامدار کمتر حضور دارند، جزو مناطق حفاظت شده هستند، پست و پاسگاه محیط بانی در این مناطق مستقر هستند و این حیوان با توجه به این امتیازات، بازخورد امنیت را متوجه می‌شود و از آن‌جا که احساس امنیت می‌کند در این مناطق حضور دارد.
شکار و تله دو عامل اصلی مرگ و میر خرس‌ها
این مسئول در خصوص طول عمر خرس‌های قهوه‌ای بیان کرد: عموما طول عمر این حیوان در اسارت، ۲۰ تا ۲۵ سال است اما در طبیعت این قدر عمر نمی‌کنند.
ربیعی یادآور شد: خرس‌های قهوه‌ای، بزرگترین گوشتخوار ایران و مازندران محسوب می‌شوند که زمان جفت‌گیری آنها در اواخر بهار و اوایل تابستان و تولد توله‌ها نیز در ماه‌های دی و بهمن یعنی در زمان رخوت و خواب زمستانی خرس‌های مادر اتفاق می‌افتد.
وی گفت: توله‌ها در زمان تولد ۳۰۰ گرم وزن دارند، در صورتی که وزن این حیوانات از ۱۲۰ تا ۲۵۰ کیلوگرم هم می‌رسد.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران با بیان اینکه در کشور ایران ۸ خانواده و ۳۱ گونه مختلف گوشتخوار وجود دارند؛ ادامه داد: شیر و ببر جزو دو گونه‌ای بودند که سال‌های نه چندان دور، منقرض شدند و شمار گونه‌های موجود در مازندران، ۱۴ گونه گوشتخوار است.
این مسئول با بیان اینکه بزرگترین این گونه‌ها خرس قهوه‌ای و کوچکترین نیز راسو است؛ اعلام کرد: در دنیا ۱۱ خانواده و ۲۷۰ گونه وجود دارد که سهم ما از مجموع گونه‌های موجود در دنیا، یک نهم است.
ربیعی در پاسخ به این سوال که سالانه در مازندران چند قلاده از خرس قهوه‌ای توسط عوامل انسانی از بین می‌رود؛ گفت: به طور متوسط سالانه ۵ تا ۶ قلاده از این گونه در اثر شکار از بین می‌روند، یک تا دو قلاده در اثر تصادفات تلف می‌شوند و عمده‌ترین چالش این حیوان، گرفتار شدن در تله‌های سیمی است که در صورت مشاهده از سوی محیط بانان مداوا و سپس رهاسازی می‌شوند.
نقش حیاتی حفظ زیستگاه‌ها در حفظ گونه‌های گوشتخوار جنگلی
وی اضافه کرد: طی سال‌جاری، ۳ مورد زنده گیری و رهاسازی از تله سیمی در ورسک، رزن و تیرتاش گلوگاه را داشتیم، دو مورد حمله به انسان را در نوشهر و بندچی بابل به دلیل حضور انسان در محدوده آسیب خرس را داشتیم، یک مورد تلف خرس قهوه‌ای در دراسله داشتیم که بسیار در فضای مجازی تصاویرش منتشر شد.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران تصریح کرد: در استان مازندران نزدیک به ۶۵ گونه پستاندار وجود دارد که دو سوم آن خفاش‌ها، جوندگان، موش‌ها، حفار و نمونه‌هایی از این دست است که کمتر دیده می‌شوند در زمره گونه‌های ریز جثه طبقه بندی می‌شوند.
این مسئول افزود: اما تعداد گونه‌هایی که بزرگ جثه هستند و به عنوان گونه حمایت کننده و چتر عمل می‌کنند، ۱۴ تا ۲۰ گونه است که گونه‌های شاخص استان را مرال، شوکا، کله‌بز وحشی، قوچ و میش، گرگ، شغال، روباه، گراز، پلنگ، گربه جنگلی، سمور، فوک خزری، راسو، خرگوش و همین خرس قهوه‌ای شامل می‌شود.
ربیعی عنوان کرد: وقتی زیستگاه یک گونه بزرگ جثه با نیازهای فراوان و قلمرو وسیع حفظ و امن است، قطعا آن جوجه تیغی و سمور هم زیست راحت‌تری دارند و لذا به این گونه‌ها، نمونه‌هایی گفته می‌شود که چون چتر عمل می‌کنند و خیلی از این گونه‌ها در ذیل حمایت این جانور، خیلی از گونه‌های ریز جثه به سلامت و راحتی زندگی می‌کنند.
وی تاکید کرد: این مسئله نشان می‌دهد که برای بقای گونه‌ها بای در درجه نخست و الویت، زیستگاه‌های ما در طبیعت حفظ شود و صرفا پرداختن به یک گونه خاص، همچون سرنوشت گوزن زرد در استان می‌شود که تعداد زیادی گوزن زرد داریم اما زیستگاه در طبیعت نداریم و در پارک جنگلی محصور است.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران متذکر شد: خرس‌ها هر چند در زمره گوشتخواران قرار دارند اما همه چیز خوارند و از ریشه و غده‌ها تا بازمانده شکار گونه‌های دیگر گوشتخوار تغذیه می‌کند و این لاشه‌خواری خرس‌ها، طبیعت جنگلی ما را از بسیاری از بیماری‌ها حفظ می‌کند که اگر نبودند باید مبالغ هنگفتی از سوی انسان‌ها برای یافتن و پاکسازی این لاشه‌ها هزینه می‌شد.
این مسئول توصیه کرد: بسیاری از میوه‌های جنگلی که به نوبت در فصول گوناگون وجود دارند، برای تغذیه انواع جانوران و پرندگان آفریده شده‌اند و آنها از این منابع در فصل زمستان، استفاده می‌کنند و لذا برداشت بی رویه این میوه‌ها از سوی انسان، آنها را با مشکلات جدی مواجه می‌کند.
ربیعی متذکر شد: بهره‌برداری و دستبرد انسانی به این میوه‌ها نظیر تمشک، ازگل و غیره که جزو میوه‌های حیات وحش است و برای استفاده این حیوان در فصول سرما آفریده شده است، موجب می‌شود تا حیوانی نظیر خرس که مقیم جنگل‌های شمال است و نمی‌تواند مهاجرت کند، برای یافتن تغذیه به سمت مناطق حواشی جنگل یعنی باغات بیاید و موجب بروز مشکلات متنوعی میان انسان و این گونه شود.
وی با بیان اینکه مردم باید مشارکت کنند و از آسیب رسانی به طبیعت خودداری کنند، اذعان کرد: تله‌ها بی صدا و بدون اینکه کسی متوجه شود، خیلی از حیوانات را از بین می‌برد و بهتر است مردم به جای اینکه برای محافظت از باغ‌ها، از تله استفاده کنند، میوه‌های پا درختی را به جای اینکه دور بریزند، بیرون باغ‌ها قرار دهند که حیوانات از آن تغذیه کنند.
رئیس اداره حفاظت از حیات وحش محیط زیست مازندران مطرح کرد: حیات وحش به همه تعلق دارد و باید بپذیریم که باغداری که در زیستگاه، باغ دارد باید هزینه‌های جانبی اش را بپردازد.
این مقام مسئول خاطرنشان کرد: خرس قهوه‌ای در زمره برنامه عمل ملی و حمایتی قرار دارد که در این برنامه، مواردی نظیر آموزش، فرهنگ سازی، اطلاع رسانی، کمک به جوامع محلی، حفاظت و پایش گنجانده شده است و مردم در این برنامه نقش بسزایی دارند.
خرس‌های قهوه‌ای پاک‌بانان بی جیره و مواجب طبیعت
ربیعی در پایان گفت: خرس‌ها دارای نقشی حیاتی در پاک سازی محیط طبیعت دارند و اگرنه با میلیاردها تومان هم نمی‌شود، این کار را به درستی انجام داد و باید بپذیریم اگر این گوشتخواران در طبیعت نباشند، چه قدر بیماری‌ها و آلودگی‌ها که می‌تواند بین حیوان و انسان مشترک هم باشند، در طبیعت منتشر شود و این گونه‌ها نقش حیاتی در کنترل حشرات، آفات و بیماری‌ها دارند.
در مجموع آن چه از اظهارات این مقام مسئول به دست‌مان می‌آید، نظم مبرهن دنیای پیرامون ما است که آدمی را به وجود خدای متعال، متذکر می‌شود؛ چرخه بزرگی از حیوانات و گیاهان و جانداران که وجود هر یک به نحوی برای بقای دیگری ضروری است و برای هر کدام محدوده و حدی معین مشخص شده است که تخطی از آن محدوده، موجب آسیب‌های جبران ناپذیری می‌شود.
امان از باورهای غلطی که جز با مرگ گونه‌ها آرام نمی‌گیرند!
برخی خرافه و باورهای غلط در نابودی برخی گونه‌ها، شکار خرس‌ها برای اهدافی که غالبا توجیه معقولی ندارند، دستبرد به منابع غذایی گونه‌های گوناگون جنگلی از سوی انسان‌ها که با پا گذاشتن به اعماق جنگل‌ها و در قلمرو زیستی طبیعی این حیوانات است، بی توجهی به طبیعت، حفظ جانوران، تامین منابع غذایی آنان، همه و همه نشان از خودخواهی ما انسان‌ها دارد، خودخواهی که در نهایت انگار جز با مرگ جانوران، آرام نمی‌گیرد!
باورهای غلط مردم درباره خرس‌ها، بلای جان آنها شده است. باورهای غیر علمی مثل التیام درد مفاصل و درد استخوان با استفاده از چربی خرس و خاصیت دارویی زبان، صفرا و گوشت، خرس‌ها را به کام مرگ کشانده است.
از سویی دیگر، متاسفانه خرس‌ها در بین روستاییان حیوانات چندان محبوبی نیستند و آنها از روی نا آگاهی در مواجهه با خرس‌ها، راهی جز کشتن آن پیدا نمی‌کنند.
اما باید بدانیم که وجود خرس‌ها در اکوسیستم جنگل بسیار حیاتی است، آنها نه تنها با خوردن جانورانی همچون موش‌ها و سایر جوندگان، ملخ‌ها و مورچه‌ها جمعیت این گونه‌ها را کنترل می‌کنند، بلکه بسیاری از دانه‌های جنگلی تا زمانی که از معده آنها عبور نکنند، قدرت رشد نمی‌یابند و عامل تکثیر بسیاری از گونه‌های گیاهی‌اند.
باید بگوییم متاسفانه اگر روند کشتن خرس‌ها در ایران همچنان با همین روال و باورهای غلط ادامه یابد، دیری نخواهد گذشت که جنگل‌های شمال هم از وجود این موجود ارزشمند همچون شیر ایرانی و ببر مازندران محروم خواهد شد.