نخستین مدرسه تابستانی تخصصی کشور در حوزه مهاجرت‌های بین‌المللی با عنوان «سیاست‌گذاری و حکمرانی مهاجرت» توسط شبکه مهاجرت خاورمیانه با همکاری رصدخانه مهاجرت دانشگاه صنعتی شریف، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و سایر نهادها از تاریخ ۲۸ تا ۳۰ خرداد ماه ۱۳۹۸ در محل پژوهشکده سیاست گذاری دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد.

این مدرسه تابستانی با تدریس دکتر بهرام صلواتی عضو پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف، پروفسور یوسی یاوهیاینن استاد دانشگاه تورکو فنلاند، دکتر سعیده سعیدی عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، دکتر حسین میرزایی عضو هیئت علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی و مهندس سیاوش خالدان عضو موسسه توسعه دانش فردای ایرانیان برگزار ‌شد و با حضور نهادهای مختلف داخلی همچون کارشناسان وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، اداره کل امور ایرانیان خارج از کشور وزارت امور خارجه، یک گروه ۵ نفری از مرکز معلومات مهاجرت افغانستان وابسته به وزارت امور مهاجرین و عودت‌کنندگان، یک موسسه بین‌المللی و سفارت عراق، و کارشناسان بخش های خصوصی و سازمان های مردم نهاد در پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف تهران آغاز به کار و به مدت سه روز ادامه پیدا کرد.

از مهم‌ترین محورهای این کارگاه آموزشی «مهاجرت‌های کاری و اقتصادی»، «مهاجرت‌های اجباری و پناهجویی» و همچنین «جابجایی تحصیلی و مهاجرت‌های بازگشتی» بود که با حضور اساتید دانشگاه و کارشناسان بین‌المللی مهاجرت مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

واکاوی علل مهاجرت‌‎های اقتصادی، اجباری و بازگشتی

در حال حاضر تعداد افرادی که در جهان مهاجرت می‌کنند بیش از هر زمان دیگری در طول تاریخ است. آمار و ارقام تا پایان سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد، بیش از ۲۶۰ میلیون مهاجر در دنیا وجود دارد و بر اساس پیش‌بینی‌ها این رقم در سال‌های آینده بیشتر هم خواهد شد.

تب‌وتاب مهاجرت در سال‌های اخیر در ایران هم بالا گرفته و ایرانی‌های بسیاری به دلایل مختلف کشور خود را به مقصد کشورهای دیگر ترک می‌کنند.

از سوی دیگر، ایران خود یکی از مقاصد مهاجران کشورهای همسایه است. از این رو لزوم یک برنامه و نظام مهاجرتی بیش از هر زمان دیگری در کشورمان حس می‌شود.

اولین روز این نشست با حضور سعیده سعیدی از پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم و پروفسور یوسی یاوهیانین از دانشگاه تورکو فنلاند با محورهای جنسیت و مهاجرت‌های بین‌المللی، مهاجرت‌های اجباری و غیرمتعارف، سیاست و مدیریت پناهندگان و شکاف دیجیتال میان مهاجران برگزار شد.

در آغاز این جلسه خانم دکتر سعیده سعیدی موضوعاتی از جمله انواع مهاجرت های بین المللی، جنسیت و مهاجرت و ابعاد مختلف مهاجرت نامتعارف را با بیان تجربیات خود از منظر پژوهش های انسان شناسی مطرح نمود.

در ادامه آقای دکتر  یوسی یاوهیاینن بحث خود را با سیاست و مدیریت پناهندگان در اروپا آغاز کرد. او به موضوع شکاف دیجیتال در میان مهاجران بر‌اساس نتایج پژوهش خود در کشورهای یونان، ترکیه و اردن پرداخت.

بهرام صلواتی از پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف و حسین میرزایی از دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه طباطبایی در روز دوم این کارگاه آموزشی به موضوعات مفاهیم نظری مهاجرت‌های کاری و اقتصادی، مهاجرت و اقلیت‌های قومی و سیاستگذاری‌های این حوزه‌ها پرداختند.

دبیر شبکه مهاجرت خاورمیانه از مهاجرت به عنوان یک خصلت ارزشمند یاد می‌کند، اما تأکید می‌کند زمانی از این پدیده به عنوان یک بحران یاد می‌شود که برای آن فکر و برنامه‌ریزی نشده باشد. به گفته دکتر بهرام صلواتی، چون بیشتر کشورها، نهادها و سازمان‌ها از قبل در مورد پدیده مهاجرت فکر و برنامه نداشته‌اند، در حال حاضر سیاست‌های واکنشی را در برابر این پدیده روی دست گرفته‌ و برای حفظ وضع موجود، به دنبال محدود کردن مهاجرین و پناه‌جویان اند.

بهرام صلواتی در خصوص مهاجران اقتصادی اعلام داشت: بیش از ۲۶۰ میلیون مهاجر در دنیا وجود دارد که از این تعداد بیش از ۲۳۵ میلیون آن مهاجر آماده ‌به ‌کار هستند. یعنی اگر وضعیت مهاجرتی آنها مشخص شود، بلافاصله جذب بازارهای کار بین‌الملل می‌شوند. در همین راستا بیش از ۱۶۰ میلیون مهاجر اقتصادی یا به عبارتی نیروی کار مهاجر وجود دارد که در بازارهای کار جذب شده‎اند. به این ترتیب با خیل عظیمی از جمعیت نیروی کار مهاجر مواجه هستیم و جالب اینجاست که بدانیم این اعداد و ارقام به شدت افزایش پیدا خواهند کرد.

ایران با تشدید معضل بیکاری سال‌‌های اخیر، بخش عظیمی از نیروی متخصص و ماهر خود را از دست داده است

بهرام صلواتی در این زمینه ادامه داد: در دنیا نظام‌های مهاجرتی در حوزه اقتصاد با هدف هوشمندتر کردن و انتخاب دقیق نیروی کار مهاجر اقتصادی در حال به‌روزرسانی هستند. ایران هم باید تجارب بین‌المللی را در این زمینه کسب کند و عین حال ظرفیت‌ها و تهدیدهایی را که پیش‎‌ روی نیروی کار مهاجر ایرانی چه در زمان ترک کشور و چه در مواجهه با نیروی کاری که از کشورهای همجوار وارد کشور می‌شود، مورد بررسی قرار دهد.

در بعد ازظهر روز دوم مدرسه تابستانی، جناب آقای دکتر میرزائی درباره موضوع مهاجرت و اقلیت‌های قومی و سیاست‌های کشورها در خصوص شکل‌گیری اقلیت‌های قومی مربوط به مهاجران صحبت کردند.

در این راستا، چیستی مهاجرت و رویکردهای متفاوت رشته‌های مرتبط با مطالعات مهاجرتی توضیح داده شد؛ نظریات اقتصادی مهاجرت، از جمله دیدگاه اقتصادی نئوکلاسیک، رویکرد ساختاری- تاریخی و نظریه نظام‌های مهاجرت و جایگاه عوامل اقتصادی و نقش نظام‌های خرد، میانه و کلان در تبیین پدیده مهاجرت بحث شد. هم‌چنین تعریف و چگونگی شکل‌گیری اقلیت‌های قومی مورد بررسی قرار گرفت.

ایشان در ادامه عنوان کردند که حتی بازترین کشورها از نظر سیاست‌های مهاجرتی (همچون کانادا و استرالیا) تنوع بسیار بالا و تکثر قومیتی را نمی‌پذیرند و با نوعی خشونت نرم افراد مهاجر را مطابق خواست خود شکل می‌دهند. ایشان در ادامه مطرح کردند که رویکرد ایران در خصوص مهاجران به کشور و نوع برخورد با آنان، در سال‌های مختلف بسیار متفاوت بوده و این تضاد، حاکی از عدم وجود سیاست و برنامه‌های مشخص در قبال مهاجران است.

دکتر حسین میرزایی اظهار داشت: مهاجرت یک پدیده چندوجهی است؛ اما مهاجرت‌هایی که از ایران انجام می‌شود اصولا منشاء اقتصادی ندارد. وی افزود: مهاجرت یک پدیده چندوجهی است؛ اما مهاجرت‌هایی که از ایران انجام می‌شود اصولاً منشاء اقتصادی ندارد.

در روز‌ دوم مدرسه، نشست مهاجرت های اقتصادی و کاری و همچنین موضوع سیاستگذاری مهاجرت و اقلیت های قومی مطرح شد.

در این محور دکتر صلواتی متخصص بازار کار جهانی و مهاجرت از رصد خانه مهاجرت پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف به بررسی ابعاد مختلف مهاجرت‌های کاری از جمله روندهای عمده‌ی مهاجرت‌های کاری در سال های اخیر، نظام‌های مهاجرتی و تاثیر آن بر وضعیت شغلی مهاجران درکشورهای مقصد، ویژگی‌های شغلی مهاجران در مقایسه با افراد بومی و اثرات مهاجرت‌های کاری بر کشورهای مبدا پرداخته و جهت‌گیری‌های موثر در سیاست‌گذاری کشورها به ویژه ایران را در مواجهه با روندها و ویژگی های بازار کار جهانی مهاجران ارایه کردند.

اهم مطالب مطرح شده توسط وی شامل موارد زیر بود:

روندهای عمده در بازار کار جهانی، کریدورهای اصلی مهاجرت‌های کاری، نظام‌های مهاجرتی و تاثیر آن بر بازارکار مهاجران، شکاف عملکردی میان نیروی کار بومی مهاجر به ویژه در میان مهاجران ماهر، بررسی موردی ویژگی‌های بازار کار مهاجران در کشورهای اصلی پذیرنده‌ی مهاجران ایرانی، روندهای آینده‌ی پذیرش مهاجران  در دنیا و درس آموخته ها برای ایران.

در بعد ازظهر روز دوم مدرسه تابستانی، دکتر میرزائی درباره موضوع مهاجرت و اقلیت‌های قومی و سیاست‌های کشورها در خصوص شکل‌گیری اقلیت‌های قومی مربوط به مهاجران صحبت کرد.

در این راستا، در باره چیستی مهاجرت و رویکردهای متفاوت رشته‌های مرتبط با مطالعات مهاجرتی توضیحاتی توسط وی ارائه شد؛ نظریات اقتصادی مهاجرت، از جمله دیدگاه اقتصادی نئوکلاسیک، رویکرد ساختاری- تاریخی و نظریه نظام‌های مهاجرت و جایگاه عوامل اقتصادی و نقش نظام‌های خرد، میانه و کلان در تبیین پدیده مهاجرت و نیز تعریف و چگونگی شکل‌گیری اقلیت‌های قومی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

ایشان در ادامه عنوان کردند که حتی بازترین کشورها از نظر سیاست‌های مهاجرتی (همچون کانادا و استرالیا) تنوع بسیار بالا و تکثر قومیتی را نمی‌پذیرند و با نوعی خشونت نرم افراد مهاجر را مطابق خواست خود شکل می‌دهند. ایشان در ادامه مطرح کردند که رویکرد ایران در خصوص مهاجران به کشور و نوع برخورد با آنان، در سال‌های مختلف بسیار متفاوت بوده و این تضاد، حاکی از عدم وجود سیاست و برنامه‌های مشخص در قبال مهاجران است.

در بعد ازظهر روز دوم مدرسه تابستانی، جناب آقای دکتر میرزائی درباره موضوع مهاجرت و اقلیت‌های قومی و سیاست‌های کشورها در خصوص شکل‌گیری اقلیت‌های قومی مربوط به مهاجران صحبت کردند.

در این راستا، چیستی مهاجرت و رویکردهای متفاوت رشته‌های مرتبط با مطالعات مهاجرتی توضیح داده شد؛ نظریات اقتصادی مهاجرت، از جمله دیدگاه اقتصادی نئوکلاسیک، رویکرد ساختاری- تاریخی و نظریه نظام‌های مهاجرت و جایگاه عوامل اقتصادی و نقش نظام‌های خرد، میانه و کلان در تبیین پدیده مهاجرت بحث شد. هم‌چنین تعریف و چگونگی شکل‌گیری اقلیت‌های قومی مورد بررسی قرار گرفت.

ایشان در ادامه عنوان کردند که حتی بازترین کشورها از نظر سیاست‌های مهاجرتی (همچون کانادا و استرالیا) تنوع بسیار بالا و تکثر قومیتی را نمی‌پذیرند و با نوعی خشونت نرم افراد مهاجر را مطابق خواست خود شکل می‌دهند. ایشان در ادامه مطرح کردند که رویکرد ایران در خصوص مهاجران به کشور و نوع برخورد با آنان، در سال‌های مختلف بسیار متفاوت بوده و این تضاد، حاکی از عدم وجود سیاست و برنامه‌های مشخص در قبال مهاجران است.

آخرین روز مدرسه تابستانی تخصصی در حوزه مهاجرت‌های بین‌المللی بود که با حضور دکتر بهرام صلواتی، دکتر سعیده سعیدی و مهندس سیاوش خالدان از موسسه توسعه دانش فردای ایرانیان و با بررسی موضوعات جابجایی و مهاجرت‌های تحصیلی مهاجرت‌های بازگشتی برگزار شد.

در بخش اول از روز سوم مدرسه تابستانی مهاجرت؛ که با موضوع جا به جایی و مهاجرتهای تحصیلی برگزار شد، دکتر صلواتی به بررسی وضعیت مهاجرت‌های دانشجویی در جهان و ایران پرداختند و تغییرات روند مهاجرتهای تحصیلی در سطح جهان و سیاست‌ها و برنامه‌های کشورها که باعث ایجاد این تغییرات شده را بررسی کردند؛ از جمله، به کاهش سهم آمریکا از دانشجویان بین‌المللی و افزایش سهم کانادا، چین و استرالیا اشاره داشتند و استراتژی‌ها و راهبردهای چین، مالزی و آمریکا در قبال جابه جایی‌های دانشجویان را تبیین کردند. در ادامه، آمارهای مهاجرت دانشجویی مرتبط با ایران و برنامه‌هایی که تاکنون در این خصوص اجرا شده مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت و نتایج حاصل از دو پیمایش که توسط رصدخانه مهاجرت ایران درارتباط با این گروه انجام شده، توضیح داده شد. (یکی از این پیمایش‌ها بین افراد بازگشتی و متخصصان ایرانی مقیم خارج و دیگری بین دانشجویان و فارغ التحصیلان هفت سال اخیر اجرا شده است.) در انتها، رویکردهای سیاستی که ایران می‌تواند در قبال مهاجرت و جابه جایی متخصصان و دانشجویان داشته باشد مورد بررسی قرار گرفت.

در بخش دوم، خانم دکتر سعیدی بحث‌های خود را تحت عنوان “مهاجرت‌های بازگشتی و مطالعات دیاسپوراتیک” ارائه کردند. بحث‌های ایشان به صورت تلفیقی از مباحث نظری و عملی و بر مبنای مطالعات داخلی و خارجی صورت گرفته در حوزه دیاسپورا (جماعت‌های دور از وطن)، از جمله پژوهش کیفی خود ایشان انجام شد. ایشان در ابتدا به این سوال که دیاسپورا کیست و آیا مفهوم دیاسپورا در مورد ایرانیان دور از وطن صدق میکند یا خیر، پرداختند و ویژگی‌های جماعت‌های ایرانی دور از وطن و دلایل ایجاد این ویژگی‌ها را مورد بررسی قرار دادند. در این بحث مطرح شد که در مورد ایران دیاسپورای تکه تکه   (fragmented diaspora ) وجود دارد و یکی از دلایل مهم این موضوع، ضعف در مکانیزم ارتباط افراد با دولت فرستنده است. در ادامه، چالشها و مسایل مختلفی که ایرانیان بازگشتی با آن مواجه هستند مورد بررسی قرار گرفت. از جمله چالشهای مطرح شده می‌توان به فاصله واقعیت جامعه از تصور افراد از کشور خود، حس فروپاشی پس از بازگشت، نحوه برخورد نظام آموزش عالی با مهاجران بازگشتی و نبود زیرساخت‌های مناسب در جهت فعلیت یافتن تخصص افراد اشاره کرد.

در بخش سوم، آقای مهندس سیاوش خالدان که مدیرعامل موسسه Iran Knowledge است در خصوص فعالیت‌ها و تجارب این موسسه خصوصی و طرح مابک (متخصصان ایرانی بازگشته به کشور) که با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری انجام می‌شود، توضیح دادند. این موسسه در خصوص متخصصان ایرانی خارج از کشور و غالبا با مدل مشارکت بخش دولتی و خصوصی (public-private participation ) فعالیت می‌کند. از جمله این فعالیت‌ها می توان به برگزاری سمینارها و رویدادهای آموزشی در دانشگاه‌ها و سازمان‌های شهرهای مختلف ایران با ارائه ایرانیان خارج از کشور و  طرح مابک اشاره کرد. ایشان در ادامه به توضیح طرح مابک، خدماتی که ذیل این طرح ارائه می‌شود و آمار افرادی که از آن استفاده کرده‌اند پرداختند و برخی نمونه‌های موفقی که ذیل این طرح به کشور بازگشته‌اند را بررسی کردند. از جمله این نمونه‌ها می توان به موسسان شرکت‌های اوبار، توییک، استادکار،  تپ‌سی، ریزپرداخت راه ابریشم، Life and me و شتابدهنده کوانتوم اشاره کرد.

در بخش چهارم، آقای هنریار که از مهمانان کشور افغانستان و اعضای مرکز معلومات مهاجرت افغانستان  (Migration Resource Center)  بودند، توضیحاتی در خصوص این مرکز ارائه کردند. این مرکز تحت نظارت وزارت امور مهاجرین و با کمک مالی اتحادیه اروپا فعالیت می‌کند. خدمات مرکز و روش‌های ارائه این خدمات (که همگی رایگان هستند) در این جلسه توضیح داده شد.

در پایان روز سوم مدرسه تابستانی مهاجرت، اساتید دوره به جمع‌بندی مطالب ارائه شده در این سه روز پرداختند و گواهینامه‌ شرکت در دوره به شرکت‌کنندگان اهدا شد. در حاشیه مدرسه نیز نمایشگاه کتابی شامل کتاب‌های مهاجرتی در معرض دید شرکت کنندگان قرار گرفت.