ایمن سادات موسوی نژاد: قیام ۱۵ خرداد سال ۴۲ به دنبال دستگیری امام خمینی(ره) در اعتراض به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی روی داد. مردم شهرهای تهران، قم، شیراز، مشهد و ورامین و پیشوا قیام و مأموران به تظاهرکنندگان تیراندازی کردند و عده‌ای به شهادت رسیدند.

این قیام نقطه عطفی در تاریخ انقلاب است و سرآغاز حرکت‌‌ها و جنبش‌های مختلف محسوب می‌شود که تحولات عظیم را در راه تحقق پیروزی انقلاب رقم زد.

کشتارهای این قیام نقاب از چهره مزدور شاه کنار زد و پس از آن مردم با بصیرت مبارزات خود را ادامه دادند و انسجام و هماهنگی بیشتری در حرکت‌ها ایجاد شد.

به منظور بررسی بیشتر اثرات و پیام های قیام ۱۵ خرداد با محمد بهرامی، دبیر مجمع اسلام ناب طلاب حوزه علمیه قم به گفت‌‌وگو پرداختیم.

فارس: قیام ۱۵ خرداد از چه بازتابی برخوردار بود و چه تأثیراتی در حرکت‌های آینده در مسیر شکل‌گیری انقلاب داشت؟

مهم‌ترین وجه اهمیت قیام ۱۵ خرداد این است که نقطه عطف و شروعی متفاوت در نهضت انقلابی مردم ایران است. بسیاری از مورخین و انقلابیون، قیام ۱۵ خرداد را سرآغاز انقلاب اسلامی ایران می‌دانند. این نقطه عطف به این معنی است که قیام ۱۵ خرداد هم ثمره و نتیجه تلاش‌های پیش از خودش است و هم شروع تحولات مهم و موثر آینده.

در قیام ۱۵ خرداد بعضی از اتفاقات برای نخستین بار رخ می‌دهد و در آینده اوج می‌گیرد. خیزش عمومی امت و امام و همراهی با هم در مبارزه از جمله این اتفاقات است البته پیش از این هم این مبارزه وجود دارد ولی در ۱۵ خرداد بسیار گسترده‌تر می‌شود. رویارویی با شخص اول کشور و شکستن تابوی مبارزه با شاه هم از این جمله است. خیزش عمومی روحانیون، دشمن‌ستیزی و شاه‌ستیزی، اسلام‌خواهی، بیداری بسیاری از خواب غفلت، آشکار شدن واقعیت‌ها و ماهیت شاه، حرام شمردن تقیه، شکستن شعار جدایی دین از سیاست به ویژه میان قشر تحصیل کرده نیز از جمله خصوصیات قیام ۱۵ خرداد است که به آن اهمیت و تمایز می‌بخشد.
مجموع این موارد منجر به آن شد که بسیاری، قیام ۱۵ خرداد را زمینه‌ساز و عامل تولد دوباره اسلام و مسلمانان در فکر و عمل بدانند.

فارس: نیروهای رژیم چه برداشتی از قیام ۱۵خرداد داشتند و می‌خواستند چگونه آن را جلوه دهند؟

شاه یکی دو روز بعد از قیام ۱۵ خرداد این خیزش را یک بلوا و نتیجه اتحاد ارتجاع سرخ و سیاه می‌داند و سعی می‌کند آن را به خارج از کشور و به گروه‌ها و تفکراتی که در میان مردم جایگاه چندانی ندارند و عموم مردم متمایل به آن نیستند مثل چپ‌ها و کمونیست‌ها نسبت دهند ولی روشن است که این گروه‌ها نسبت خاصی با امام خمینی(ره) ندارند که بخواهند به خاطر ایشان به خیابان بریزند و شعار «یا مرگ یا خمینی» سر دهند و برای او جان بدهند و هیچ یک از اینها نقشی در این قیام نداشتند.

برنامه رژیم این بود که جنبه اسلامی و مردمی این قیام را سانسور کند ولی این قیام از همین دو عامل برخاسته بود و همان مردمی که در روح و قلبشان امام خمینی(ره) جاری است عامل و حاضر اصلی این قیام بودند. شاه سعی می‌کرد با وابسته نمایاندن این قیام، تبعات آن را کور کند و حزب توده هم تلاش می‌کرد آن را اقدامی کور علیه اصلاحات مترقی شاه نشان دهد اما مردمی بودن و مستقل بودن این قیام سبب خنثی‌سازی این تحرکات شد و نتیجه بزرگ آن در آینده روشن شد و گسترش روزافزون قیام و سرنگونی مخالفان انجامید. حتی برخی از وابستگان به شاه این قیام را شورش عناصر خرابکار علیه مردم خواندند!

فارس: فعالان اصلی قیام ۱۵ خرداد چه کسانی بودند؟ نحوه برخورد با شرکت‌کنندگان قیام چگونه بود؟

فعالان اصلی این قیام در واقع رهبر آن امام خمینی(ره) است و اقشار گوناگون مردم که به صورت خودجوش و به طور عمده در قم، تهران، تبریز، شیراز، ورامین و… هستند و از طرفی اندیشه و ایدئولوژی اسلامی هم جزء عناصر اصلی این قیام است.

در مورد تعداد کشته‌های این قیام نیز اخبار دقیقی در دست نیست اما درباره برخی مسائل مرتبط با آن اخبار قطعی و غیر قابل انکار وجود دارد. یکی از این موارد مسلم این است که شاه و نیروهای رژیم دستور تیر صادر کردند و در تهران و قم مردم را به رگبار بستند. در قم حین تظاهرات عمومی مردم در حرم و اطراف آن چندین بار جنگنده‌های نظامی در ارتفاع بسیار پایین حرکت می‌کنند تا میان مردم رعب و وحشت ایجاد کنند و اینها بخشی از رویه شاه در برخورد با معترضان است.

جالب است که وقتی رژیم شاه از طیب حاج رضایی می‌خواهد که در سرکوب مردم کمک کند می‌گوید این تظاهرات جنبه مذهبی دارد و من نمی‌توانم مردمی که از روی مبانی مذهبی برخاسته‌اند را از حرکت باز دارم! این خود نشانه‌ای از مردمی بودن و خودجوش بودن و نشانگر واقعیت عاملان قیام است.

از طرف دیگر شعبان بی‌مخ که مشهور به خرابکاری و اوباشگری است جزو نیروهای مخالف و سرکوبگر است و این نیز اثبات‌گر آن است که کدام طرف ماجرا سعی در سرکوب و وحشی‌گری دارد.

یکی از دلایل دیگر در رد اتهام وابستگی این قیام به بیرون مرزها که البته اتهامی سست است و این دلیل در خاطرات عناصر رژیم وقت منعکس شده است که ساواک و شهربانی تا روز حادثه حتی یک کلمه یا خبر از وقوع تظاهرات دریافت نکرد و این نشانه خودجوشی و عدم سازمان‌یافتگی آن است و از این رو ساواک و نیروهای نظامی و انتظامی غافلگیر شدند و شاه به شدت به وحشت افتاد و دستور سرکوب داد.

فارس: قیام ۱۵ خرداد چه دستاوردهایی به همراه داشت و تفاوت این قیام با سایر قیام‌ها در کشورهای دیگر چیست؟

دستاوردهای قیام ۱۵ خرداد بسیار گسترده است. مهمترین دستاورد آن خود انقلاب اسلامی و پیروزی آن است.افزایش بسیار گسترده آگاهی مردم یکی از دستاوردهای کلان قیام ۱۵ خرداد است، این آگاهی نسبت به فعالیت‌های رژیم، نفوذ بیگانگان و اسرائیل، شناخت امام خمینی(ره) و رهبران نهضت، نزدیکی بیشتر به آموزه‌های اجتماعی و سیاسی ایدئولوژی اسلامی و… است.

قیام ۱۵ خرداد سبب شد مردم بیش از پیش سیاسی شوند و در بستر فضایی که ایجاد شد ده ها اطلاعیه، اعلامیه و سخنرانی و… تولید و توزیع شود و مردم وارد مبارزه شوند.

دستاورد دیگر علنی شدن مبارزه و پرهیز از تقیه و عمومی شدن فعالیت‌های آزادی خواهانه و حق‌طلبانه است. تا پیش از این بسیاری از مردم در روند مبارزه نبودند و فعالان مبارز هم به صورت پنهانی و تیمی مشغول مبارزه بودند. در هر مرحله از مراحل این قیام و تبعات بعدی آن ترس مردم کمتر شد و بیشتر وارد کارزار شدند.

مطرح شدن بیش از پیش امام و شناخت مردم از رهبر خودشان یکی دیگر از مهمترین دستاوردهای قیام ۱۵ خرداد بود. این برهه زمانی است که پیش از آن امام خمینی(ره) چندان میان مردم مطرح نیست و قیام ۱۵ خرداد ایشان را معرفی کرد و پیوند بسیار عمیقی که بعدها بین امت و امام خمینی(ره) شکل گرفت و یک انقلاب بی‌سابقه در دنیا و تاریخ رقم زد از همین قیام شروع می‌شود.

در واقع مردم از این تاریخ خود را دارای یک رهبر می‌بینند و خود را تابع و همراه ایشان می‌شناسند و این وجه مهم اهمیت ۱۵ خرداد و دستاورد بزرگ آن است.

دستاورد اصلی این قیام شروع‌کنندگی و خط‌شکنی آن در موضوعات مختلف است. حضور مردمی، انتخاب مذهب به عنوان سبک و مدل زندگی سیاسی و اجتماعی، حضور روحانیت، ولایتمداری، شهادت، شجاعت، استکبارستیزی، اسرائیل‌ستیزی، استبدادستیزی و همه عناصری که در یک قیام ناب دینی وجود دارد.